گروه نرم افزاری آسمان

37 . زِرّ بن حُبَیش



الإرشاد به نقل از زیاد بن نَضْر حارثی :نزد زیاد بودم که رُشَید هَجَری را آوردند . زیاد به او گفت : سرورت (یعنی علی علیه السلام ) به تو گفته است که ما با تو چه می کنیم؟ گفت : دست و پایم را می بُرید و به دارم می کشید . زیاد گفت : به خدا سوگند ، کاری می کنم که سخنش دروغ درآید . آزادش بگذارید . و چون رشید خواست بیرون برود ، زیاد گفت : به خدا سوگند ، کاری بدتر از آنچه سرورش خبر داده ، نمی توانیم بر سرش بیاوریم . دست و پایش را ببُرید و به دارش کشید . رشید گفت: چنین مباد! هنوز کار دیگری از شما مانده که امیر مؤمنان ، خبرش را به من داده [و هنوز نکرده اید]. زیاد گفت : زبانش را ببُرید . رشید گفت : به خدا سوگند ، اکنون [سببِ] تصدیق خبر امیر مؤمنان ، فرا رسید .

37زِرّ بن حُبَیشزرّ بن حُبَیش بن حُباشه اسدی از فاضلان ، عالمان ، قاریان و آگاهان به معارف قرآن و از چهره های والای تابعیان و از یاران بزرگوار علی علیه السلام است که مولا به وثاقتش گواهی داده است . همگامی و همدمی او با علی علیه السلام چنان بوده است که رجالیان ، او را با عنوان «علوی» یاد کرده اند . او در ادب عرب ، چیره دست بود . منابع شرح حال نگاری از او با عنوان «عرب ترینِ مردم» یاد کرده و آورده اند که عبد اللّه بن مسعود ، مسائل ادبی عربی را از او می پرسید . او تمام قرآن را در محضر علی علیه السلام خواند . عاصم ، از قاریان و عالمان بزرگ قرن دوم کوفه و از «قُرّاء سبعه» ، قرآن را بر وی خوانده است . زندگی زرّ ، طولانی گشت . او در حدود سال 80 هجری و در 120 سالگی زندگی را بدرود گفت .

.


ص: 202

میزان الاعتدال عن زرّ بن حُبیش :قَرَأتُ القُرآنَ کُلَّهُ عَلی عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمّا بَلَغُت : «وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ» (1) بَکی حَتّی ارتَفَعَ نَحیبُهُ . (2)

38زِیادُ بنُ أبیهِهو زیاد بن سُمیَّه ؛ وهی اُمّه ، وقبل استلحاقه بأبی سفیان یقال له : زیاد بن عبید الثقفی ، تحدّثنا عنه مجملاً فی مدخل البحث . کان من الخطباء (3) والساسه . اشتهر بذکائه المفرط ومکره فی میدان السیاسه (4) . ولدته سمیّه ، الَّتی کانت بغیّا من أهل الطائف (5) وکانت تحت عبید الثقفی (6) فی السنه الاُولی من الهجره (7) . أسلم زیاد فی خلافه أبی بکر (8) . ولفت نظر عمر فی عنفوان شبابه بسبب کفاءته ودهائه السیاسی (9) ، فأشخصه فی أیّام خلافته إلی الیمن لتنظیم ما حدث فیها من اضطراب (10) . کان عمر بن الخطّاب قد استعمله علی بعض صدقات البصره أو بعض أعمال البصره (11) . کان زیاد یعیش فی البصره ، وعمل کاتبا لولاتها : أبی موسی الأشعری (12) ، والمغیره بن شعبه (13) ، وعبد اللّه بن عامر (14) . وکان کاتبا (15) ومستشارا (16) لابن عبّاس فی البصره أیّام خلافه الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام . ولمّا توجّه ابن عبّاس إلی صفّین جعله علی خراج البصره ودیوانها وبیت مالها (17) . وعندما امتنع أهل فارس وکرمان من دفع الضرائب ، وطردوا والیهم سهل بن حُنیف ، استشار الإمام علیه السلام أصحابه لإرسال رجل مدبّر وسیاسی إلیهم ، فاقترح ابن عبّاس زیادا (18) ، وأکّد جاریهُ بن قدامه هذا الاقتراح (19) . فتوجّه زیاد إلی فارس وکرمان (20) . وتمکّن بدهائه السیاسی من إخماد نار الفتنه . وفی تلک الفتره نفسها ارتکب أعمالاً ذمیمه فاعترض علیه الإمام علیه السلام (21) . لم یشترک زیاد فیحروب الإمام علیه السلام ، وکان مع الإمام وابنه الحسن المجتبی علیهماالسلامحتی استشهاد الإمام علیه السلام ، بل حتی الأیّام الاُولی من حکومه معاویه (22) . ثمّ زلّ بمکیده معاویه ، ووقع فیما کان الإمام قد حذّره منه (23) ، وأصبح أداهً طیّعه لمعاویه تماما ، من خلال مؤامره الاستلحاق . وسمّاه معاویه أخاه (24) . وشهد جماعه علی أ نّه ابن زنا (25) . وهکذا أصبح زیاد بن أبی سفیان ! ! کانت المفاسد والقبائح متأصّله فی نفس زیاد ، وقد أبرز خبث طینته واسوداد قلبه فی بلاط معاویه . ولّاه البصره فی بادئ الأمر ، ثمّ صار أمیرا علی الکوفه أیضا (26) . ولمّا أحکم قبضته علیهما لم یتورّع عن کلّ ضرب من ضروب الفساد والظلم (27) . وتشدّد کثیرا علی النّاس ، خاصّه شیعه الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام (28) ، إذ سجن الکثیرین منهم فی سجون مظلمه ضیّقه أو قتلهم (29) . وأکره النّاس علی البراءه من الإمام علیه السلام (30) وسبّه (31) مصرّا علی ذلک . هلک زیاد بالطاعون (32) سنه 53 ه (33) وهو ابن 53 سنه (34) ، بعد عقدٍ من الجور والعدوان والنّهب ونشر القبائح وإشاعه الرجس والفحشاء ، وخَلّفَ من هذه الشجره الخبیثه ثمره خبیثه تقطر قبحا ، وهو عبید اللّه الَّذی فاق أباه فی الکشف عن سوء سریرته وظلمه لآل علیّ علیه السلام وشیعته . کان زیاد نموذجا واضحا للسیاسی الَّذی له دماغ مفکّر ، ولکن لیس له قلب وعاطفه قطّ ! ! کان الشرَه ، والعَبَث ، والنّفاق فی معامله النّاس من صفاته الَّتی أشار إلیها الإمام علیه السلام فی رساله موقظه منبِّهه (35) . کان زیاد عظیما عند طلّاب الدنیا الذین یَعظُم فی عیونهم زبرجها وبهرجها ؛ ولذا مدحوه بالذکاء الحادّ والمکانه السامیه (36) . بَید أنّ نظره إلی ما وراء ذلک تدلّنا علی أ نّه لم یَرْعَوِ من کلّ رجسٍ ودنسٍ وقبحٍ وخبث ، حتی من تغییر نسبه أیضا .

.

1- .الشوری : 22 .
2- .میزان الاعتدال : ج 2 ص 73 الرقم 2878 ، المناقب للخوارزمی : ص 86 ح 76 نحوه .
3- .الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 336 الرقم 1800 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 ، الإصابه : ج 2 ص 528 الرقم 2994 .
4- .الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 ، العقد الفرید : ج 4 ص 6 ، الإصابه : ج 2 ص 528 الرقم 2994 .
5- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 219 ؛ مروج الذهب : ج 3 ص 15 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 495 الرقم 112 ، العقد الفرید : ج 4 ص 4 ، الإصابه : ج 2 ص 528 الرقم 2994 .
6- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 495 الرقم 112 ، الإصابه : ج 2 ص 527 الرقم 2994 ، العقد الفرید : ج 4 ص 4 .
7- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 163 ، الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 494 الرقم 112 وفیهما «ولد عام الهجره» ، الوافی بالوفیات : ج 15 ص 12 الرقم 10 ، الطبقات الکبری : ج 7 ص 100 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 وفیهما «ولد عام الفتح بالطائف» .
8- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 162 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 494 الرقم 112 ، الوافی بالوفیات : ج 15 ص 12 الرقم 10 ، الإصابه : ج 2 ص 528 الرقم 2994 .
9- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 166 168 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 198 .
10- .الاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 .
11- .الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 .
12- .الطبقات الکبری : ج 7 ص 99 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 162 و ص 169 ، الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 494 الرقم 112 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 198 .
13- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 169 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 495 الرقم 112 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 198 .
14- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 169 .
15- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 169 و 170 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 495 الرقم 112 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 199 .
16- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 171 .
17- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 170 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 495 الرقم 112 وفیه «ناب عنه ابن عبّاس بالبصره» .
18- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 137 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 430 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 318 .
19- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 137 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 429 .
20- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 137 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 429 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 144 وفیه «وجّه علیٌّ زیادا فأرضوه وصالحوه وأدَّوا الخراج» .
21- .نهج البلاغه : الکتاب 20 و 21 .
22- .العقد الفرید : ج 4 ص 5 .
23- .نهج البلاغه : الکتاب 44 ؛ الاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 .
24- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 218 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 214 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 162 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 494 الرقم 112 ، الاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 336 الرقم 1800 ، تاریخ الخلفاء : ص 235 ، العقد الفرید : ج 4 ص 4 .
25- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 219 ؛ مروج الذهب : ج 3 ص 14 و 15 ، العقد الفرید : ج 4 ص 4 ، الإصابه : ج 2 ص 528 الرقم 2994 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 95 الرقم 112 .
26- .الطبقات الکبری : ج 7 ص 99 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 205 وص 207 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 ، مروج الذهب : ج 3 ص 33 و 34 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 156 و ص 158 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 162 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 .
27- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 216 ، مروج الذهب : ج 3 ص 35 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 222 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 474 ، شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 204 . ولمزید الاطّلاع علی حیاه زیاد بن أبیه راجع : أنساب الأشراف : ج 5 ص 205 250 .
28- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 70 ح 2690 ، الفتوح : ج 4 ص 316 ، الوافی بالوفیات : ج 5 ص 12 الرقم 10 .
29- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 202 ، مروج الذهب : ج 3 ص 35 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 .
30- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 203 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 .
31- .مروج الذهب : ج 3 ص 35 .
32- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 288 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 203 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 ، الوافی بالوفیات : ج 15 ص 13 الرقم 10 ، وفیات الأعیان : ج 2 ص 462 .
33- .الطبقات الکبری : ج 7 ص 100 ، الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 328 الرقم 1516 ، المعارف لابن قتیبه : ص 346 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 207 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 ، الوافی بالوفیات : ج 15 ص 13 الرقم 10 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 .
34- .تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 166 ، الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 .
35- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 204 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 321 .
36- .الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 .

ص: 203



38 . زیاد بن اَبیهْ

میزان الاعتدال به نقل از زرّ بن حُبَیش : همه قرآن را نزد علی علیه السلام خواندم و چون به آیه : «و آنان که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند ، در باغ های بهشت اند» رسیدم ، آن قدر گریست که ناله اش بلند شد .

38زیاد بن اَبیهْاو به نام مادرش سُمَیّه ، «زیاد بن سُمیّه» خوانده می شد و پیش از نسبت داده شدنش توسّط معاویه به ابوسفیان ، وی را «زیاد بن عُبَید ثَقَفی» نیز می خواندند . در مقدّمه این بخش ، به اجمال از زیاد ، سخن گفتیم . زیاد از خطیبان و سیاستمدارانی است که به هوش سرشار و نیرنگ در میدان سیاست، شُهره اند . سمیّه که زنی بدکار از مردمان طائف و در عقد ازدواج عُبَید ثَقَفی بود او را به سال اوّل هجری بزاد . زیاد ، به روزگار خلافت ابوبکر ، مسلمان شد و در عنفوان جوانی به خاطر کفایت و هوش سیاسی اش مورد توجّه عمر قرار گرفت . عمر ، او را به هنگام خلافتش برای ساماندهی برخی از ناهنجاری ها به یمن ، گسیل داشت و زمانی نیز برای اخذ زکات بصره و برخی نواحی آن ، وی را به آن جا اعزام کرد . زیاد در بصره می زیست و مدّتی سِمَت کتابت فرمانداران آن دیار : ابو موسی اشعری ، مُغَیره بن شُعبه و عبد اللّه بن عامر را به عهده داشت . پس از خلافت علی علیه السلام او در بصره کاتب و مشاور عبد اللّه بن عبّاس بود ، و چون ابن عبّاس عازم جنگ صِفّین شد ، وی را جانشین خود در خراج و بیت المال و دیوان بصره کرد . هنگامی که اهل فارس و کرمان از دادن مالیات ، سر برتافتند [و با شورش بر] فرماندار آن دیار ، سهل بن حُنَیف ، وی را اخراج کردند ، علی علیه السلام با یارانش به رایزنی پرداخت که مرد مدبّر و سیاستمداری را به آن دیار ، گسیل دارد . ابن عبّاس ، زیاد را پیشنهاد کرد و جاریه بن قُدامه بر این پیشنهاد ، تأکید کرد و بدین سان ، زیاد ، از سوی علی علیه السلام به حکومت فارس و کرمان ، گماشته شد (1) و با سیاستمداری و زیرکی ، فتنه را خاموش کرد ؛ ولی پس از آن ، کارهای ناشایستی انجام داد و اعتراض امام علیه السلام را برانگیخت . زیاد در هیچ یک از جنگ های علی علیه السلام شرکت نداشت و تا روزگار شهادت علی علیه السلام و حتی در آغازین روزهای خلافت معاویه ، با علی علیه السلام و فرزندش امام حسن علیه السلام بود . امّا زیاد ، تحت تأثیر نیرنگ های معاویه لغزید و در آنچه علی علیه السلام وی را از آن بیم داده بود ، واقع شد و با توطئه «پیدا شدن پدرش» ، یکسر در اختیار معاویه قرار گرفت . معاویه او را برادر خود خواند و چند نفر نیز بر زنازاده بودنِ او شهادت دادند و بدین سان ، او «زیاد بن ابی سفیان» شد! زیاد که ریشه در تباهی ها و زشتی ها داشت ، در دربار معاویه بود که بد نهادی و تیره جانی خود را بروز داد . او ابتدا فرماندار بصره و سپس کوفه و بصره شد و چون بر کوفه و بصره یکجا تسلّط یافت ، از هیچ گونه فساد و ستم بارگی کوتاهی نکرد و بر مردمان ، بخصوص شیعیان علی علیه السلام بسی سخت گرفت و بسیاری را در سیاه چال ها زندانی کرد و یا به قتل رساند. زیاد ، مردمان را بر بیزاری جُستن از امام علی علیه السلام و دشنام دادن به مولا ، مجبور کرد و بر این کار ، پافشاری می کرد . زیاد پس از ده سال ستم و تجاوز و قتل و غارت و زشتی آفرینی و پلیدی گستری ، به سال 53 هجری و در 53 سالگی بر اثر طاعون در گذشت ؛ امّا از این شجره خبیث ، ثمره ای خبیث و سرشار از زشتی به نام «عبید اللّه » باقی ماند که در تیره جانی ، ستم بارگی و ظلم به آل علی علیه السلام و شیعیان مولا ، از پدر ، فراتر بود . زیاد ، نمونه روشنی است از سیاستمدارانی که از هوش و ذکاوت برخوردارند ؛ امّا قلب و عاطفه ، هرگز! شکم بارگی ، هرزگی ، نفاق و دورویی در برخورد با مردم ، از جمله ویژگی های اوست که علی علیه السلام در نامه ای بیدار کننده ، به آنها اشاره کرده است . او در نزد کسانی که دنیامداری و کشش ها و جاذبه های دنیایی در چشمشان بزرگ می نماید ، بزرگ بود و بدین سان ، به هوش سرشار و جایگاه بلند ، ستوده می شد ؛ امّا با نگاهی عمیق تر ، از پلیدی و زشتی و آتشْ نهادی هیچ کم نداشت ، آن سان که نَسَب خود را نیز تغییر داد .

.

1- .در تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 144 آمده : «علی علیه السلام زیاد را روانه کرد . پس آنان وی را راضی کردند و با او مصالحه کرده ، مالیات را ادا کردند» .

ص: 204

. .


ص: 205

. .


ص: 206

. .


ص: 207

. .


ص: 208

. .


ص: 209

. .


ص: 210

سیر أعلام النّبلاء فی ذِکرِ زِیادِ بنِ أبیهِ : هُوَ زِیادُ بنُ عُبَیدٍ الثَّقَفِیُّ ، وهُوَ زِیادُ بنُ سُمَیَّهَ ، وهِیَ اُمُّهُ ، وهُوَ زِیادُ بنُ أبی سُفیانَ الَّذِی استَلحَقَهُ مُعاوِیَهُ بِأَ نَّهُ أخوهُ . کانَت سُمَیَّهُ مَولاهً لِلحارِثِ بنِ کَلَدَهَ الثَّقَفِیُّ طَبیبِ العَرَبِ . یُکنّی أبَا المُغیرَهِ . لَهُ إدراکٌ ، وُلِدَ عامَ الهِجرَهِ ، وأسلَمَ زَمَنَ الصِّدّیقِ وهُوَ مُراهِقٌ ، وهُوَ أخو أبی بَکرَهَ الثَّقَفِیِّ الصَّحابِیِّ لِاُمِّهِ ، ثُمَّ کانَ کاتِبا لِأَبی موسَی الأَشعَرِیِّ زَمَنَ إمرَتِهِ عَلَی البَصرَهِ ... . وکانَ کاتِبا بَلیغا ، کَتَبَ أیضا لِلمُغیرَهِ ولاِبنِ عَبّاسٍ ، ونابَ عَنهُ بِالبَصرَهِ . یُقالُ : إنَّ أبا سُفیانَ أتَی الطّائِفَ ، فَسَکَرَ ، فَطَلَبَ بَغَیِّا ، فَواقَعَ سُمَیَّهَ ، وکانَت مُزَوَّجَهً بِعُبَیدٍ ، فَوَلَدَت مِن جَماعَهٍ زیادا ، فَلَمّا رَآهُ مُعاوِیَهُ مِن أفرادِ الدَّهرِ ، استَعطَفَهُ وَادَّعاهُ ، وقالَ : نَزَلَ مِن ظَهرِ أبی . ولَمّا ماتَ عَلِیٌّ علیه السلام ، کانَ زِیادٌ نائِبا لَهُ عَلی إقلیمِ فارِسٍ . (1)

.

1- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 494 الرقم 112 .

ص: 211

سیر أعلام النبلاء در یادکردِ زیاد بن اَبیهْ : او زیاد بن عُبَید ثَقَفی و یا با نسبت داده شدن به مادرش ، زیاد بن سمیّه است و همان کسی است که پس از الحاق به معاویه و ادّعای برادری او ، زیاد بن ابی سفیان خوانده شد . این سُمیّه ، کنیز ابو مُغَیره حارث بن کَلْده ثقفی ، پزشک عرب ، بود . زیاد ، در سال هجرت به دنیا آمد و دوران پیامبر صلی الله علیه و آله را درک کرد . در نوجوانی و در زمان خلافت ابوبکر ، مسلمان شد . او برادر مادری ابوبکره ثقفی است که از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله بود . زیاد که مُنشی زبردستی بود ، به هنگام حکومت ابو موسی اشعری بر بصره ، کاتب وی ... و پس از او کاتب مُغَیره و ابن عبّاس نیز شد . او به جانشینی ابن عبّاس در بصره نیز رسید . چون معاویه او را از نوادر روزگار دید ، وی را به سوی خود کشید و بر اساس شهادت کسی که می گفت : ابوسفیان به طائف آمد و مست کرد و زن بدکاره ای طلبید و با سمیّه که همسر عبید بود درآمیخت ادّعا کرد که نطفه او از پشت پدر وی است . به هنگام وفات علی علیه السلام ، زیاد ، [ از سوی ابن عبّاس ،] نایب او بر استان فارس بود .

.


ص: 212

الاستیعاب فی ذِکرِ زِیادِ بنِ أبیهِ : کانَ رَجُلاً عاقِلاً فی دُنیاهُ ، داهِیَهً خَطیبا ، لَهُ قَدرٌ وجَلالَهٌ عِندَ أهلِ الدُّنیا . (1)

اُسد الغابه :کانَ عَظیمَ السِّیاسَهِ ، ضابِطا لِما یَتَوَلّاهُ . (2)

تاریخ الیعقوبی :کانَ [ المُغیرَهُ ] یَختَلِفُ إلَی امرَأَهٍ مِن بَنی هِلالٍ یُقالُ لَها : اُمُّ جَمیلٍ ، زَوجَهُ الحَجّاجِ بنِ عَتیکٍ الثَّقَفِیِّ ، فَاستَرابَ بِهِ جَماعَهٌ مِنَ المُسلِمینَ ، فَرَصَدَهُ أبو بَکرَهَ ونافِعُ بنُ الحارِثِ وشِبلُ بنُ مَعبَدٍ وزِیادُ بنُ عُبَیدٍ ، حَتّی دَخَلَ إلَیها فَرَفَعَتِ الرّیحُ السِّترَ فَإِذا بِهِ عَلَیها ، فَوَفَدَ عَلی عُمَرَ ، فَسَمِعَ عُمَرُ صوتَ أبی بَکرَهَ وبَینَهُ وبَینَهُ حِجابٌ ، فَقالَ : أبو بَکرَهَ ! قالَ : نَعَم . قالَ : لَقَد جِئتَ بِشَرٍّ (3) ! قالَ : إنَّما جاءَ بِهِ المُغیرَهُ . ثُمَّ قَصَّ عَلَیهِ القِصَّهَ . فَبَعَثَ عُمَرُ أبا موسَی الأَشعَرِیَّ عامِلاً مَکانَهُ ، وأمَرَهُ أن یُشخِصَ المُغیرَهَ ، فَلَمّا قَدِمَ عَلَیهِ جَمَعَ بَینَهُ وبَینَ الشُّهودِ ، فَشَهِدَ الثَّلاثَهُ ، وأقبَلَ زِیادٌ ، فَلَمّا رَآهُ عُمَرُ قالَ : أری وَجهَ رَجُلٍ لا یُخزِی اللّهُ بِهِ رَجُلاً مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ ، فَلَمّا دَنا قالَ : ما عِندَکَ یا سَلحَ العُقابِ ؟ قالَ : رَأَیتُ أمرا قبیحا ، وسَمِعتُ نَفَسا عالِیا ، ورَأَیتُ أرجُلاً مُختَلِفَهً ، ولَم أرَ الَّذی مِثلَ المیلِ فِی المُکحُلَهِ . فَجَلَدَ عُمَرُ أبا بَکرَهَ ، ونافِعا ، وشِبلَ بنَ مَعبَدٍ ، فَقامَ أبو بَکرَه وقالَ : أشهَدُ أنَّ المُغیرَهَ زانٍ، فَأَرادَ عُمَرُ أن یَجلِدَهُ ثانَیِهً ، فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : إذا تُوَفّی صاحِبَکَ حِجارَهً (4) . وکانَ عُمَرُ إذا رَأَی المُغیرَهَ قالَ : یا مُغیرَهُ ، ما رَأَیتُکَ قَطُّ إلّا خَشیتُ أن یَرجُمَنِی اللّهُ بِالحِجارَهِ . (5)

.

1- .الاستیعاب : ج 2 ص 100 الرقم 829 .
2- .اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 .
3- .فی المصدر : « ببشر » ، والصواب ما أثبتناه ، أو « لِشَرٍّ » کما فی تاریخ الطبری .
4- .فی تاریخ دمشق : « فقال له علیٌّ : یا أمیر المؤمنین ، إذا تکمل شهادته أربعه ، ویحلّ علی صاحبک الرجم ! فترَکَه » .
5- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 146 ؛ تاریخ دمشق : ج 60 ص 35 39 نحوه ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 69 72 ، الأغانی : ج 16 ص 103 110 وفیه عن الشعبی «کانت اُمّ جمیل بنت عمر الَّتی رُمی بها المغیره بن شعبه بالکوفه تختلف إلی المغیره فی حوائجها ، فیقضیها لها ، قال : ووافقت عمر بالموسم والمغیره هناک ، فقال له عمر : أ تعرف هذه ؟ قال : نعم ، هذه اُمّ کلثوم بنت علیّ . فقال له عمر : أ تتجاهل علیَّ ؟ ! واللّه ما أظنّ أبا بکره کذب علیک ، وما رأیتک إلّا خفت أن اُرمی بحجاره من السماء» .

ص: 213

الاستیعاب در یادکردِ زیاد بن اَبیهْ : در امور دنیایی مردی خردمند و زیرک و سخنور بود و در نزد دنیاپرستان ، شُکوه و منزلتی داشت .

اُسد الغابه :سیاستمداری بزرگ بود و رشته کارهای تحت ولایتش را در دست داشت .

تاریخ الیعقوبی :مغیره بن شُعبه با زنی از قبیله بنی هلال به نام اُمّ جمیل که همسر حَجّاج بن عتیک ثقفی بود رفت و آمد داشت . پس گروهی از مسلمانان به او شک بردند و ابو بکره و نافع بن حارث و شِبْل بن معبد و زیاد بن عُبید در کمینش نشستند تا آن که مغیره بر آن زن ، وارد شد . باد ، پرده را بالا زد و او را در حال آمیزش با آن زن یافتند . بر عمر درآمدند . عمر ، از پشت پرده ، صدای ابوبکره را شنید . گفت : ابوبکره! گفت : بلی . عمر گفت : آیا خبر خوشی آورده ای؟ ابوبکره گفت : مغیره آورده است . سپس ماجرا را برای عمر گفت . عمر ، ابو موسی اشعری را به جای مغیره ، کارگزار [ کوفه] کرد و فرمان داد که مغیره را [ به سوی مدینه ]روانه کند . چون مغیره آمد ، عمر ، او و شاهدان را گرد آورد . سه تنْ شهادت دادند و زیاد [ به عنوان شاهد چهارم ]پیش آمد . عمر ، چون او را دید ، گفت : سیمای مردی را می بینم که خداوند به وسیله او ، مردی از یاران محمّد صلی الله علیه و آله را رسوا نمی کند . پس چون نزدیک شد ، عمر گفت : تو چه داری ، ای پس افتاده عُقاب؟ گفت : کاری زشت دیدم و صدای بلند نفس زدن و پاهایی که در هم می تنید ؛ امّا ندیدم که مانند میل در سُرمه دان باشد . پس عمر ، ابو بکره و نافع و شبل بن معبد را حدّ [ قَذْف] زد . ابوبکره برخاست و گفت : شهادت می دهم که مغیره ، زناکار است . عمر ، دوباره خواست که او را حد زند که علی علیه السلام به او فرمود : در آن صورت ، یارت (مغیره) سنگسار می شود . از آن پس ، عمر ، چون مغیره را می دید ، می گفت : ای مغیره! هیچ گاه تو را ندیدم ، مگر آن که ترسیدم خداوندْ مرا سنگباران کند (1) .

.

1- .در الأغانی آمده است : از شَعبی نقل شده است : «اُمّ جمیل ، دختر عمر که مغیره بن شعبه متّهم به زنا با او بود در کوفه برای نیازهایش به خانه مغیره می رفت و مغیره هم آنها را برآورده می ساخت . یک بار در موسم حج، عمر و مغیره به هم برخوردند . عمر [ به او] گفت : آیا این زن را می شناسی ؟ گفت : آری . این ، امّ کلثوم ، دختر علی است . عمر به او گفت : آیا برای من خود را به نادانی می زنی؟ به خدا سوگند ، گمان نمی برم که ابوبکره بر تو دروغ بسته باشد! من هیچ گاهْ تو را ندیدم ، مگر آن که ترسیدم سنگی از آسمان بر من ببارد» .

ص: 214

الاستیعاب :بَعَثَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ زِیادا فی إصلاحِ فَسادٍ وَقَعَ بِالیَمَنِ ، فَرَجَعِ مِن وَجهِهِ وخَطَبَ خُطَبَهً لَم یَسمَعِ النّاسُ مِثلَها ، فَقالَ عَمرُو بنُ العاصِ : أمَا وَاللّهِ لَو کانَ هذَا الغُلامُ قُرَشِیّا لَساقَ العَرَبَ بِعَصاهُ . فَقالَ أبو سُفیانَ بنُ حَربٍ : وَاللّهِ إنّی لَأَعرِفُ الَّذی وَضَعَهُ فی رَحِمِ اُمِّهِ . فَقالَ لَهُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ : ومَن هُوَ یا أبا سُفیانَ ؟ قالَ : أنا . قالَ : مَهلاً یا أبا سُفیانَ . فَقالَ أبو سُفیانُ : أمَا وَاللّهِ لَولا خَوفُ شَخصٍ یَرانی یا عَلِیُّ مِنَ الأَعادی لَأَظهَرَ أمرَهُ صَخرُ بنُ حَربٍ ولَم تَکُنِ المَقالَهُ عَن زِیادِ وقَد طالَت مُجامَلَتی ثَقیفا وتَرکِیَ فیهِمُ ثَمَرَ الفُؤادِ (1)

.

1- .الاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 336 الرقم 1800 نحوه ولیس فیه الأبیات ، الوافی بالوفیات : ج 15 ص 10 الرقم 10 وراجع تاریخ دمشق : ج 19 ص 174 والعقد الفرید : ج 4 ص 4 .

ص: 215

الاستیعاب :عمر بن خطّاب ، زیاد را برای به سامان آوردنِ تباهی هایی که در یمنْ رخ داده بود ، فرستاد و چون از مأموریتش بازگشت ، خطبه ای خواند که مردم مانندش را نشنیده بودند . عمرو بن عاص گفت : بدانید که به خدا سوگند ، اگر این جوانْ قُرَشی بود ، عرب را با عصایش می راند (فرمانروای آنان می شد) . ابوسفیان بن حرب گفت : به خدا سوگند ، من کسی را که نطفه او را در رَحِم مادرش نهاد ، می شناسم . علی بن ابی طالب علیه السلام به او فرمود : «او چه کسی است ، ای ابوسفیان؟». گفت : منم . علی علیه السلام فرمود : «دست نگهدار ، ای ابوسفیان!» . ابوسفیان سرود : ای علی! به خدا سوگند ، اگر نبود هراس از دشمنی که مرا می بیند . صَخْر بن حرب (ابوسفیان) ، کارش را آشکار می کرد و سخنی درباره زیاد نمی ماند . معاشرت من با قبیله ثقیف ، طولانی بود و میوه دلم را در میان آنان بر جای نهادم .

.


ص: 216

تاریخ دمشق عن الشعبی :أقامَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعدَ وَقعَهِ الجَمَلِ بِالبَصرَهِ خَمسینَ لَیلَهً ، ثُمَّ أقبَلَ إلَی الکوفَهِ وَاستَخلَفَ عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ عَلَی البَصرَهِ ، قالَ : فَلَم یَزَلِ ابنُ عَبّاسٍ عَلَی البَصرَهِ حَتّی سارَ إلی صِفّینَ . ثُمَّ استَخلَفَ أبَا الأَسوَدِ الدّیلِیَّ عَلَی الصَّلاهِ بِالبَصرَهِ ، وَاستَخلَفَ زِیادا عَلَی الخَراجِ وبَیتِ المالِ وَالدّیوانِ ، وقَد کانَ استَکتَبَهُ قَبلَ ذلِکَ ، فَلَمَ یَزالا عَلَی البَصَرهِ حَتّی قَدِمَ مِن صفّینَ . (1)

شرح نهج البلاغه :فَأَمّا أوَّلُ ما ارتَفَع بِهِ زِیادٌ فَهُوَ استِخلافُ ابنِ عَبّاسٍ لَهُ عَلَی البَصرَهِ فی خِلافَهِ عَلِیٍّ علیه السلام ، وبَلَغَت عَلِیّا عَنهُ هَناتٌ ، فَکَتَبَ إلَیهِ یَلومُهُ ویُؤَنِّبُهُ ؛ فَمِنهَا الکِتابُ الَّذی ذَکَرَ الرَّضِیُّ بَعضَهُ وقَد شَرَحنا فیما تَقَدَّمَ ما ذَکَرَ الرَّضِیُّ مِنهُ . وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام أخرَجَ إلَیهِ سَعدا مَولاهُ یَحُثُّهُ عَلی حَملِ مالِ البَصرَهِ إلَی الکوفَهِ ، وکانَ بَینَ سَعدٍ وزِیادٍ مُلاحاهٌ ومُنازَعَهٌ ، وعادَ سَعدٌ وشَکاهُ إلی عَلِیٍّ علیه السلام وعابَهُ ، فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إلَیهِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ سَعدا ذَکَرَ أ نَّکَ شَتَمتَهُ ظُلما ، وهَدَّدتَهُ وجَبَهتَهُ تَجَبُّرا وتَکَبُّرا ، فَما دَعاکَ إلَی التَّکَبُّرِ وقَد قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : « الکِبرُ رِداءُ اللّهِ ، فَمَن نازَعَ اللّهَ رِداءَهُ قَصَمَهُ » . وقَد أخبَرنی أ نَّکَ تُکَثِّرُ مِنَ الأَلوانِ المُختَلِفَهِ فِی الطَّعامِ فِی الیَومِ الواحِدِ ، وتَدَّهِنُ کُلَّ یَومٍ ، فَما عَلَیکَ لَو صُمتَ للّهِِ أیّاما ، وتَصَدَّقتَ بِبَعضِ ما عِندَکَ مُحتَسِبا ، وأَکلتَ طعامَکَ مِرارا قَفارا (2) ، فَإِنَّ ذلِکَ شِعارُ الصّالِحینَ ! أ فَتَطمَعُ وأنتَ مُتَمَرِّغٌ فِی النَّعیمِ ، تَستَأثِرُ بِهِ عَلَی الجارِ وَالمِسکینِ وَالضَّعیفِ وَالفَقیرِ وَالأَرمَلَهِ وَالیَتیمِ ، أن یُحسَبَ لَکَ أجرُ المُتَصَدِّقینَ ؟ وأخَبَرنی أ نَّکَ تَتَکَلَّمُ بِکَلامِ الأَبرارِ ، وتَعمَلُ عَمَلَ الخاطِئینَ ، فَإن کُنتَ تَفعَلُ ذلِکَ فَنَفسَکَ ظَلَمتَ ، وَعمَلَکَ أحبَطتَ ، فَتُب إلی رَبِّکَ یُصلِح لَکَ عَمَلَکَ ، واقتَصِد فی أمرِکَ ، وقَدِّم إلی رَبِّکَ الفَضلَ لِیَومِ حاجَتِکَ ، وَادَّهِن غِبّا (3) ، فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «اِدَّهِنوا غِبّا ولا تَدَّهِنوا رَفها (4) » . (5)

.

1- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 170 .
2- .هکذا فی المصدر ، وفی نثر الدرّ : « قِثارا » .
3- .الغبّ : الإتیان فی الیومین ، وقال الحسن : فی کلّ اُسبوع (لسان العرب : ج 1 ص 635 و 636 «غبب») .
4- .الرَّفْه : کثره التَّدَهُّن والتَّنَعُّم (النهایه : ج 2 ص 247 «رفه») .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 196 ؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 321 نحوه .

ص: 217

تاریخ دمشق به نقل از شَعبی : علی علیه السلام پس از واقعه جمل ، پنجاه شب در بصره ماند ، سپس به کوفه رو آورد و عبد اللّه بن عبّاس را به جای خود در بصره نهاد و ابن عبّاس در بصره بود تا آن که به صِفّین رفت . ابن عبّاس ، ابو اسود دُئِلی را بر نماز بصره ، و زیاد را بر مالیات و بیت المال و امور اداری بصره گمارد ، و زیاد ، پیش تر هم کاتبش بود . آن دو مسئولیت بصره را به عهده داشتند تا ابن عبّاس از صِفّین ، باز آمد .

شرح نهج البلاغه :امّا نخستین مَنصب [مهمّ ]زیاد ، جانشینی ابن عبّاس در بصره بود که در زمان خلافت علی علیه السلام واقع شد . به علی علیه السلام خبر رسید که او لغزش هایی داشته است. پس نامه ای به او نگاشت و او را سرزنش و توبیخ کرد که بخشی از نامه مذکور ، در نهج البلاغه هست و ما همان اندازه را که [ سیّد ]رضی آورده بود ، پیش از این ، شرح کردیم . (1) و علی علیه السلام ، سعد ، (بنده آزاد شده خویش) را به سوی زیاد فرستاد تا او را برای آوردنِ مال بصره به کوفه ، برانگیزاند . میان سعد و زیاد ، کشمکش و درگیری شد . سعد ، بازگشت و از زیاد به نزد علی علیه السلام شکایت کرد و عیب هایش را گفت . پس علی علیه السلام به او نوشت : «امّا بعد ؛ سعد می گوید که تو او را به ستم ، دشنام داده و تهدیدش کرده ای و با تکبّر و گردنکشی با او روبه رو گشته ای . پس چه چیزْ تو را به تکبّر کشانده ، در حالی که پیامبر خدا فرموده است : کبر ، ردای خداوند است . پس هر که با خدا در آن بستیزد، خداوند خُردش می کند ؟ سعد به من خبر داده که تو در خوراک یک روز ، انواع غذاهای رنگارنگ را فراهم می آوری و هر روز به خود ، روغن می مالی . چه می شد اگر برای خدا ، چند روزی را روزه می گرفتی و به خاطر خدا ، بخشی از موجودی ات را صدقه می دادی و چندبار غذای بی خورش می خوردی که این ، شعار صالحان است ! آیا طمع داری که در نعمت ، بغلتی و به جای آن که به همسایه و بینوا و ناتوان و نادار و بیوه و یتیم ببخشی ، برای خود برداری ، ولی پاداش صدقه دهندگان را ببری ؟ و به من خبر رسیده که تو چون نیکانْ سخن می گویی و چون خطاکارانْ عمل می کنی . اینک، اگر تو چنین می کنی ، بر خود ، ستم کرده ای و عمل خویش را تباه ساخته ای . پس به سوی خدایت بازگرد تا کارت را سامان دهد ، و در کار خود ، میانه روی کن و زیادی اش را برای روزگار نیازت به سوی پروردگارت پیش بفرست ، و یک روز در میان به خود ، روغن بمال که من شنیدم پیامبر خدا می فرماید : یک روز در میان ، روغن بمالید و زیاد روغن نزنید .

.

1- .این جملات ، از ابن ابی الحدید است . (م)

ص: 218

تاریخ الیعقوبی :وَجَّهَ [ عَلِیٌّ علیه السلام ] رَجُلاً مِن أصحابِهِ إلی بَعضِ عُمّالِهِ مُستحِثّا ، فَاستَخَفَّ بِهِ فَکَتَبَ إلَیهِ : أمّا بَعدُ ،فَإِنَّکَ شَتَمتَ رَسولی وزَجَرتَهُ ، وبَلَغَنی أ نَّکَ تُبَخِّرُ وتُکثِرُ الاِدِّهانَ وألوانَ الطَّعامِ ، وتَتَکَلَّمُ عَلَی المِنبَرِ بِکَلامِ الصِّدّیقینَ ، وتَفعَلُ إذا نَزَلتَ أفعالَ المُحِلّینَ ، فَإِن یَکُن ذلِکَ کَذلِکَ فَنَفسَکَ ضَرَرتَ ، وأدَبی تَعَرَّضتَ . وَیحَکَ أن تَقول : العَظَمَهُ وَالکِبرِیاءُ رِدائی ، فَمَن نازَعَنیهِما سَخِطتُ عَلَیهُ ! بَل ما عَلَیکَ أن تَدَّهِنَ رَفیها ، فَقَد أمَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِذلِکَ ! وما حَمَلَکَ أن تُشهِدَ النّاسَ عَلَیکَ بِخِلافِ ما تَقولُ ، ثُمَّ عَلَی المِنبَرِ حَیثُ یَکثُرُ عَلَیکَ الشّاهِدُ ، ویَعظُمُ مَقتُ اللّهِ لَکَ ! بَل کَیفَ تَرجو وأنتَ مُتَهَوِّعٌ فِی النَّعیمِ ، جَمَعتَهُ مِنَ الأَرمَلَهِ وَالیَتیمِ ، أن یوجِبَ اللّهُ لَکَ أجرَ الصّالِحینَ ؟ ! بَل ما عَلَیکَ ثَکَلَتَکَ اُمُّکَ لَو صُمتَ للّهِِ أیّاما ، وتَصَدَّقتَ بِطائِفَهٍ مِن طَعامِکَ ، فَإنَّها سیرَهُ الأَنبِیاءِ وأدَبُ الصّالِحینَ ! أصلِح نَفسَکَ ، وتُب مِن ذَنبِکَ ، وأدِّ حَقَّ اللّهِ عَلَیکَ ، وَالسَّلامُ . (1)

.

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 202 .

ص: 219

تاریخ یعقوبی:علی علیه السلام فردی از یاران خود را به سوی یکی از کارگزارانش فرستاد تا [او را برای فرستادن اموال ]برانگیزد ؛ امّا او ، فرستاده را خوار و کوچک شمرد . پس علی علیه السلام به او نوشت : «امّا بعد ؛ تو فرستاده ام را دشنام داده ای و او را رانده ای و به من خبر رسیده که تو خود را معطّر می کنی و انواع روغن ها را به خود می مالی و همه گونه غذاهای رنگارنگ می خوری ، و بر منبر ، به گونه صدّیقانْ سخن می گویی و چون فرود می آیی ، مانند کسانی رفتار می کنی که همه چیز را حلال می شمُرند ! پس اگر واقعاً این گونه باشد ، به خود ، ضرر زده ای و در معرض تأدیب من قرار گرفته ای . وای بر تو که بگویی: بزرگی و کبر ، پوشش من است و هرکس در آن با من درافتد ، بر او خشمناک می شوم ! (1) لازم نیست همیشه به خود ، روغن بمالی . آیا پیامبر خدا چنین فرمان داده است؟! چه چیزی موجب آن گشته که بر منبر ، چیزی بگویی و سپس خلاف آن عمل کنی تا کار به جایی برسد که مردم بر ضدّ تو گواهی دهند و شاهدان بر ضدّ تو فراوان گردند و خشم خدا بر تو بیش شود ؟ تو چگونه امید داری در نعمت هایی که از بیوه زنان و یتیمانْ گِرد آورده ای ، حرص بورزی و پاداش صالحان را برایت بنویسند؟! مادرت به عزایت بنشیند! چه می شد اگر روزهایی را برای تقرّب به خدا روزه می گرفتی و بخشی از خوراکت را صدقه می دادی که این ، شیوه پیامبران و ادب صالحان است ؟! خود را اصلاح کن و از گناهت توبه نما و حقّ خدا را بر خودت ادا کن . والسلام!» .

.

1- .متن تاریخ الیعقوبی در این جا روشن نیست . در حدیث قبلی ، متنِ درست آن آمد . (م)

ص: 220

تاریخ الطبری عن الشعبی :لَمَّا انتَقَضَ أهلُ الجبِالِ وطَمِعَ أهلُ الخَراجِ فی کَسرِهِ ، وأخرَجوا سَهلَ بنَ حُنَیفٍ من فارِسٍ وکانَ عامِلاً عَلَیها لِعَلِیٍّ علیه السلام قالَ ابنُ عَبّاسٍ لِعَلِیٍّ : أکفیکَ فارِسَ . فَقَدِمَ ابنُ عَبّاسٍ البَصرَهَ ، ووَجَّهَ زِیادا إلی فارِسَ فی جَمعٍ کَثیرٍ ، فَوَطِئَ بِهِم أهلَ فارِسَ ، فَأَدَّوُا الخَراجَ . (1)

تاریخ الطبری عن علیّ بن کثیر :إنَّ عَلِیّا استَشارَ النّاسَ فی رَجُلٍ یُوَلّیهِ فارِسَ حینَ امتَنَعوا مِن أداءِ الخَراجِ ، فَقالَ لَهُ جارِیَهُ بنُ قُدامَهَ : ألا أدُلُّکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ عَلی رَجُلٍ صَلیبِ الرَّأیِ ، عالِمٍ بِالسِّیاسَهِ ، کافٍ لِما وَلِیَ ؟ قالَ : مَن هُوَ ؟ قالَ : زِیادٌ . قالَ : هُوَ لَها . فَولّاهُ فارِسَ وکِرمانَ ، ووَجَّهَهُ فی أربَعَهِ آلافٍ ، فَدَوَّخَ تِلکَ البِلادَ حَتَّی استَقاموا . (2)

شرح نهج البلاغه عن علیّ بن محمّد المدائنی :لَمّا کانَ زَمَنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَلّی زِیادا فارِسَ أو بَعضَ أعمالِ فارِسَ ، فَضَبَطَها ضَبطا صالِحا ، وجَبی خَراجَها وحَماها ، وعَرَفَ ذلِکَ مُعاوِیَهُ ، فَکَتَبَ إلَیهِ : أمّا بَعدُ ، فَإنَّهُ غَرَّتکَ قِلاعٌ تَأوی إلَیها لَیلاً ، کَما تَأوِی الطَّیرُ إلی وَکرِها ، وَایمُ اللّهِ ، لَولاَ انتِظاری بِکَ مَا اللّهُ أعلَمُ بِهِ لَکانَ لَکَ مِنّی ما قالَهُ العَبدُ الصّالِحُ : «فَلَنَأْتِیَنَّهُم بِجُنُودٍ لَا قِبَلَ لَهُم بِهَا وَ لَنُخْرِجَنَّهُم مِّنْهَآ أَذِلَّهً وَ هُمْ صَغِرُونَ» (3) . وکَتَبَ فی أسفَلِ الکِتابِ شِعرا مِن جُملَتِهِ : تَنسی أباکَ وَقد شالَت نَعامَتُهُ إذ یَخطُبُ النّاسَ وَالوالی لَهُم عُمَرُ فَلَمّا وَرَدَ الکِتابُ عَلی زِیادٍ قامَ فَخَطَبَ النّاسَ ، وقالَ : العَجَبُ مِنِ ابنِ آکِلَهِ الأَکبادِ ، ورَأسِ النِّفاقِ ! یُهَدِّدُنی وبَینی وبَینَهُ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وزَوجُ سَیِّدَهِ نِساءِ العالَمینَ ، وأبُو السِّبطَینِ ، وصاحِبُ الوَلایَهِ وَالمَنزِلَهِ وَالإِخاءِ فی مِئَهِ ألفٍ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ وَالتّابِعینَ لَهُم بِإِحسانٍ ! أمَا وَاللّهِ لَو تَخَطّی هؤُلاءِ أجمَعینَ إلَیَّ لَوَجَدَنی أحمَرَ مِخَشّا (4) ضرّابا بِالسَّیفِ . ثُمَّ کَتَبَ إلی عَلِیٍّ علیه السلام ، وبَعَثَ بِکتابِ مُعاوِیَهَ فی کِتابِهِ . فَکَتَبَ إلَیهِ عَلِیٌّ علیه السلام ، وبَعَثَ بِکتابِهِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنّی قَد وَلَّیتکَ ما وَلَّیتُکَ وأنَا أراکَ لِذلِکَ أهلاً ، وإنَّهُ قَد کانَت مِن أبی سُفیانَ فَلتَهٌ فی أیّامِ عُمَرَ مِن أمانِیِّ التّیهِ وکِذبِ النَّفسِ ، لَم تَستَوجِب بِها میراثا ، ولَم تَستَحِقَّ بِها نَسَبا ، وإنَّ مُعاوِیَهَ کَالشَّیطانِ الرَّجیمِ یأتِی المَرءَ مِن بَینِ یَدَیهِ وعَن خَلفِهِ وعَن یَمینِهِ وعَن شِمالِهِ ، فَاحذَرهُ ، ثُمَّ احذَرهُ ، ثُمَّ احذَرهُ ، وَالسَّلامُ . (5)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 137 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 318 نحوه .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 137 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 429 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 321 کلاهما نحوه .
3- .النّمل : 37 .
4- .مِخَشّ : الفَرَسُ الجَسور (تاج العروس : ج 9 ص 108 «خشش») .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 181 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 175 و 176 کلاهما نحوه وراجع الاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 .

ص: 221

تاریخ الطبری به نقل از شَعبی :چون مردم جبال [مناطق داخلی ایران] شوریدند و مالیات دهندگان از پرداخت مالیاتْ سر برتافتند و سهل بن حُنَیف ، کارگزار علی علیه السلام بر فارس را بیرون کردند ، ابن عبّاس به علی علیه السلام گفت : من فارس را برایت آرام می کنم . پس ابن عبّاس به بصره آمد و زیاد را با گروهی انبوه به سوی فارس فرستاد . آنان فارسیان را شکست دادند و مالیات را گرفتند .

تاریخ الطبری به نقل از علی بن کثیر : هنگامی که فارسیان از پرداخت مالیاتْ خودداری کردند ، علی علیه السلام با مردم درباره کسی که او را حاکم فارس کند ، مشورت کرد . جاریه بن قدامه به او گفت : ای امیر مؤمنان! آیا تو را به مردی راهنمایی نکنم که سرسخت و سیاستمدار و در کار خویش با کفایت است؟ فرمود : «او کیست؟» . گفت : زیاد . فرمود : «او مردِ این کار است» . پس او را والی فارس و کرمان کرد و وی را با چهار هزار نفر به سوی آن جا فرستاد ، و زیاد ، آن مناطق را تصرّف کرد تا به راه آمدند .

شرح نهج البلاغه به نقل از علی بن محمّد مدائنی : علی علیه السلام در دوران خلافتش زیاد را حاکم فارس یا بخشی از مناطق آن کرد . پس به شایستگی ، آن جا را اداره نمود و مالیاتش را جمع آوری و از آن، محافظت کرد. هنگامی که معاویه این را فهمید، به او نوشت : امّا بعد ؛ سوراخ هایی که شب همچون پناه بردنِ پرنده به آشیانه اش به آنها پناه می بری ، تو را فریفته اند . به خدا سوگند ، ااگر درباره تو منتظر آن چیزی نبودم که خدا بهتر می داند (پذیرش فرزندْ خواندگی) ، حکم من درباره تو ، مانند گفته آن بنده شایسته (سلیمان) بود : «بی گمان ، با سپاهی که در برابرش تاب ایستادگی نداشته باشند ، به سراغشان می آییم و از آن جا به خواری و زبونی ، بیرونشان می کنیم» . و در پایین نامه شعری نوشت که یک بیتش این بود : اکنون که پدرت مُرده است ، فراموش کرده ای زمانی را که در خلافت عمر، برای مردم، سخن گفت . (1) چون نامه معاویه به زیاد رسید ، برخاست و برای مردم، سخنرانی کرد و گفت : شگفتا از پسر [ هند ]جگرخوار و سرکرده نفاق! مرا تهدید می کند ، در حالی که میان من و او ، پسر عموی پیامبر خدا ، حایل است که همسر سرور زنان عالم و پدر دوسبط بزرگوار (حسن و حسین علیهماالسلام) است و دارای ولایت و منزلت و برادری [ پیامبر صلی الله علیه و آله ] است ، همراه با صدهزار نفر از مهاجر و انصار و دنباله روان آنان به نیکی . هان! به خدا سوگند ، اگر همه این سپاه (سپاه معاویه) قدمی به سوی من بردارند ، مرا شجاع و سرسخت و شمشیرزن خواهند یافت . سپس به علی علیه السلام نامه ای نوشت و نامه معاویه را هم ضمیمه کرد . پس علی علیه السلام هم به او نامه ای نگاشت و برایش فرستاد : «امّا بعد ؛ من تو را به حکومت آنچه در دست داری ، گماردم و تو را لایق آن می بینم. در روزگار عمر ، ابوسفیان ، سخنی نسنجیده و از سر آرزوهای سردرگم و خیالات نفسانی گفت که با آن ، نه سزاوار میراثی می شوی و نه مستحقّ نَسَبی می گردی . معاویه ، مانند شیطان رانده شده ،از پس و پیش و چپ و راست به سراغ مردمان می آید . از او برحذر باش ، برحذر باش ، برحذر باش! والسلام!» .

.

1- .مقصود معاویه از «پدر»، ابوسفیان است و این بیت به داستان یاد شده در حدیث 6444 اشاره دارد. (م)

ص: 222

أنساب الأشراف :کَتَبَ مُعاوِیَهُ إلی زِیادٍ یَتَوَعَّدُهُ ویَتَهَدَّدُهُ ، فَخَطَبَ النّاسَ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ، کَتَبَ إلَیَّ ابنُ آکِلَهِ الأَکبادِ ، وکَهفُ النِّفاقِ ، وبَقِیَّهُ الأَحزابِ ، یَتَوعَّدُنی ، وبَینی وبَینَهُ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللّهِ فی سَبعینَ ألفا ، قَبائِعُ سُیوفِهِم عِندَ أذقانِهِم ، لا یَلتَفِتُ أحَدٌ مِنهُم حَتّی یَموتَ ، أمَا وَاللّهِ لَئِن وَصَلَ هذَا الأمرُ إلَیهِ لَیَجِدَنّی ضَرّابا بِالسَّیفِ . (1)

.

1- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 199 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 170 نحوه ؛ وقعه صفّین : ص 366 وراجع المعارف لابن قتیبه : ص 346 والغارات : ج 2 ص 647 .

ص: 223

أنساب الأشراف:معاویه به زیاد، نامه ای تهدیدآمیز نوشت. پس زیاد برای مردم به سخنرانی پرداخت و گفت : ای مردم! پسر [ هند ]جگرخوار و پناه نفاق و باقی مانده احزاب [ مشرک] ، مرا می ترساند ، در حالی که میان من و او ، پسر عموی پیامبر خدا با هفتاد هزار سپاهی است که دسته شمشیرهایشان زیر چانه هایشان است و رو نمی گردانند ، مگر آن که کشته شوند . هان! به خدا سوگند ، اگر این امر (حکومت) به او برسد ، آن گاه ، مرا شمشیرزنی قهّار می یابد .

.


ص: 224

اُسد الغابه :لَمّا وَلِی زیادٌ بِلادَ فارِسَ لِعَلِیٍّ ، کَتَبَ إلَیهِ مُعاوِیَهُ یُعَرِّضُ لَهُ بِذلِکَ ویَتَهَدَّدُهُ إن لَم یُطِعُه ، فَأَرسَلَ زیادٌ الکِتابَ إلی عَلِیٍّ ، وخَطَبَ النّاسَ وقالَ : عَجِبتُ لِابنِ آکِلَهِ الأَکبادِ ، یَتَهَدَّدُنی ، وبَینی وبَینَهُ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللّهِ فِی المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ . فَلَمّا وَقَفَ علَی کِتابِهِ عَلِیٌّ علیه السلام کَتَبَ إلَیهِ : إنَّما وَلَّیتُکَ ما وَلَّیتُکَ وأنتَ عِندی أهلٌ لِذلِکَ ، ولَن تُدرِکَ ما تُریدُ إلّا بِالصَّبرِ وَالیَقینِ ، وإنَّما کانَت مِن أبی سُفیانَ فَلتَهٌ زَمَنَ عُمَرَ لا تَستَحِقُّ بِها نَسَبا ولا میراثا ، وإنَّ مُعاوِیَهَ یَأتِی المَرءَ مِن بَینِ یَدَیهِ ومِن خَلفِهِ ، فَاحذَرهُ ، وَالسَّلامُ . (1)

نهج البلاغه :مِن کتابٍ لَهُ علیه السلام إلی زِیادِ بنِ أبیهِ ، وقَدَ بَلَغَهُ أنَّ مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلَیهِ یُریدُ خَدیعَتَهُ بِاستِلحاقِهِ : وقَد عَرَفتُ أنَّ مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلَیکَ یَستَزِلُّ لُبَّکَ ، ویَسَتِفلُّ غَربَکَ (2) ، فَاحذرَهُ فَإِنَّما هُوَ الشَّیطانُ ؛ یَأتِی المرَءَ مِن بَینِ یَدیَهِ ومِن خَلفِهِ ، وعَن یَمینِهِ وَعن شِمالِهِ ، لِیَقتَحِمَ غَفلَتَهُ ، ویَستَلِبَ غِرَّتَهُ . وقَد کانَ مِن أبی سُفیانَ فی زَمَنِ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ فَلتَهٌ مِن حَدیثِ النَّفسِ ، وَنزغَهٌ مِن نَزَغاتِ الشَّیطانِ : لا یَثبُتُ بِها نَسَبٌ ، ولا یُستَحَقُّ بِها إرثٌ ، وَالمُتَعَلِّقُ بِها کَالواغِلِ المُدَفَّعِ (3) ، وَالنَّوطِ المُذَبذَبِ (4) . فَلَمّا قَرَأَ زِیادٌ الکِتابَ قالَ : شَهِدَ بِها ورَبِّ الکَعبَهِ . ولَم تَزَل فی نَفسِهِ حَتَّی ادّعَاهُ مُعاوِیَهُ . (5)

.

1- .اُسد الغابه : ج 2 ص 337 الرقم 1800 وراجع تاریخ دمشق : ج 19 ص 175 و 176 والاستیعاب : ج 2 ص 101 الرقم 829 .
2- .الغَرْب : الحِدّه والشوکه (النهایه : ج 3 ص 351 «غرب») .
3- .الواغِل المدفّع : الَّذی یَهجم علی الشراب لِیَشربَ مَعهم ولیس منهم ، فلا یَزال مُدَفّعا بَینَهم (النهایه : ج 5 ص 209 «وغل») .
4- .النَّوْطِ المُذَبذَب:أراد ما یُناط برَحل الراکب من قَعبٍ أو غیره ، فهو أبدا یتحرّک (النهایه : ج5 ص128 «نوط»).
5- .نهج البلاغه : الکتاب 44 .

ص: 225

اُسد الغابه :چون زیاد از طرف علی علیه السلام بر شهرهای فارسْ حکومت یافت ، معاویه به او نامه ای نوشت و متعرّض او شد و وی را در صورت مطیع نشدنش تهدید کرد . پس زیاد ، نامه را برای علی علیه السلام فرستاد و برای مردم ، سخن راند و گفت : از پسر [ هند] جگرخوار در شگفتم . مرا تهدید می کند ، در حالی که میان من و او ، پسرعموی پیامبر خدا به همراه مهاجر و انصار ، حایل است . پس چون علی علیه السلام از مضمون نامه آگاه شد ، به زیاد نوشت : «من تو را به حکومت آنچه در دست داری ، گماردم و تو را لایق آن می بینم و [ بدان که ]آنچه را می خواهی ، جز با شکیبایی و یقین ، نخواهی یافت . مبنای این ادّعای [ برادری تو و معاویه] ، سخن نسنجیده ابوسفیان در روزگار خلافت عمر است که با آن ، نه مستحقّ نَسَبی می شوی و نه ارثی ، و البتّه معاویه [همانند شیطان ، برای فریفتن ]از پس و پیش مردمان می آید . پس ، از او حذر کن ! والسلام!» .

نهج البلاغه بخشی از نامه امام علی علیه السلام به زیاد بن اَبیهْ ، هنگامی که به امام علیه السلام خبر رسید که معاویه نامه ای به او نوشته و می خواهد با برادر خواندن او فریبش دهد :دانستم که معاویه نامه ای به تو نوشته و می خواهد عقلت را بلغزاند و از تیزی ات بکاهد . پس ، از او حذر کن که او شیطان است ؛ از پیش رو و پشت سر و چپ و راست ، نزد آدمی می آید تا در غفلتش بر وی یورش برد و در بی خبری اش او را از میان بردارد . و در روزگار عمر ، ابوسفیان ، از خاطرات نفسانی و وسوسه های شیطانی خود ، سخنی نسنجیده گفت که نه نَسَبی بِدان ثابت می شود و نه حقِّ ارثی بدان پدید می آید ، و کسی که خود را از آن بیاویزد ، چون کسی است که به جمع میخوران بپیوندد ، امّا آنان او را برانند و یا چون آوندی است که به پالان ، متصل است [ و آرام و قرار ندارد] . زیاد ، چون نامه را خواند ، گفت : «به خدای کعبه سوگند ، علی ، بدان [ سخن ابو سفیان] ، شهادت داد» و این ، پیوسته در خاطرش بود تا معاویه او را برادر خویش خواند .

.


ص: 226

تاریخ الخلفاء :وفی سَنَهِ ثلاثٍ وأربَعینَ ... استَلحَقَ (1) مُعاوِیَهُ زیادَ بنَ أبیهِ ، وهِیَ أوَّلُ قَضِیَّهٍ غَیَّر فیها حُکمَ النَّبِیِّ عَلَیهِ الصَّلاهُ وَالسَّلامُ فِی الإِسلامِ . (2)

تاریخ دمشق عن سعید بن المسیّب :أوَّلُ مَن رَدَّ قَضاءَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، دَعوَهُ مُعاوَیِهَ. (3)

تاریخ دمشق عن ابن أبی نجیح :أوَّلُ حُکمٍ رُدَّ مِن حُکمِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الحُکمُ فیزِیادٍ. (4)

تاریخ دمشق عن عمرو بن نعجه :أوَّلُ ذُلٍّ دَخَلَ عَلَی العَرَبِ قَتلُ الحُسَینِ وَادِّعاءُ زِیادٍ . (5)

مروج الذهب :لَمّا هَمَّ مُعاوِیَهُ بِإِلحاقِ زِیادٍ بِأَبی سُفیانَ أبیهِ وذلِکَ فی سَنَهِ أربَعٍ وأربَعینَ شَهِدَ عِندَهُ زِیادُ بنُ أسماءَ الحرمازِیُّ ومالِکُ بنُ رَبیعَهَ السَّلولِیُّ وَالمُنذِرُ بنُ الزُّبَیرِ بنِالعَوّامِ : أنَّ أبا سُفیانَ أخبَرَ أ نَّهُ ابنُهُ ... ثُمَّ زادَهُ یَقینا إلی ذلِکَ شَهادَهُ أبی مَریَمَ السَّلولِیَّ ، وکانَ أخبَرَ النّاسَ بِبَدءِ الأَمرِ ، وذلِکَ أ نَّهُ جَمَعَ بَینَ أبی سُفیانَ وسُمَیَّهَ اُمِّ زِیادٍ فِی الجاهِلِیَّهِ عَلی زِنی . وکانَت سُمَیَّهُ مِن ذَواتِ الرّایاتِ بِالطّائِفِ تُؤَدِّی الضَّریبَهَ إلَی الحارِثِ بنِ کَلَدَهَ ، وکانَت تَنزِلُ بِالمَوضِعِ الَّذی تَنزِلُ فیهِ البَغایا بِالطّائِفِ خارِجا عَنِ الحَضَرِ فی مَحَلَّهٍ یُقالُ لَها : حارَهُ البَغایا . (6)

.

1- .فی المصدر : «استخلف» ، والصحیح ما أثبتناه .
2- .تاریخ الخلفاء : ص 235 .
3- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 179 .
4- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 179 .
5- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 179 .
6- .مروج الذهب : ج 3 ص 14 .

ص: 227

تاریخ الخلفاء در سال 43 هجری ، ... معاویه زیاد بن ابیه را به خود ملحق کرد و برادر خود دانست و این ، نخستین ماجرا در اسلام است که حکم پیامبر خدا (1) در آن ، تغییر داده شد .

تاریخ دمشق به نقل از سعید بن مُسیَّب : نخستین کسی که حکم پیامبر خدا را تغییر داد ، معاویه بود که زیاد را برادر خود خواند .

تاریخ دمشق به نقل از ابن ابی نجیح : نخستین حکم از احکام پیامبر خدا که رد شد ، حکم [ برادرخواندگی ]زیاد بود .

تاریخ دمشق به نقل از عمرو بن نعجه : نخستین خواری هایی که به عرب رسید ، قتل حسین علیه السلام و برادرخواندگی زیاد [ با معاویه ]بود .

مروج الذهب :چون معاویه تصمیم به ملحق کردن زیاد به پدرش ابوسفیان گرفت و این در سال 44 هجری بود ، زیاد بن اسماء حرمازی و مالک بن ربیعه سلولی و منذر بن زبیر بن عوّام ، شهادت دادند که ابو سفیان ، زیاد را پسر خود دانسته است ... . سپس شهادت ابو مریم سلولی ، اطمینان بیشتری آورد ؛ چرا که او از دیگران به آغاز کار ، آگاه تر بود ؛ زیرا او در جاهلیت ، ابو سفیان و سُمیّه مادر زیاد را برای زنا به هم رسانده بود . سمیّه از زنان بدکاره صاحب پرچم در طائف بود که بخشی از مزد خود را به [ اربابش ] حارث بن کلده می داد و در جایی می نشست که زنان بدکاره طائف می نشستند ؛ محلّه ای بیرون از شهر طائف به نام «جایگاه بدکاره ها» .

.

1- .مقصود ، حکم فقهی پیامبر خدا درباره «فرزند» است که در حدیث 6460 نیز بر زبان امام حسن علیه السلام جاری شده است. (م)

ص: 228

تاریخ الیعقوبی :کانَ زِیادُ بنُ عُبَیدٍ عامِلَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ عَلی فارِسَ ، فَلَمّا صارَ الأَمرُ إلی مُعاوِیَهَ کَتَبَ إلَیهِ یَتَوَعَّدُهُ ویَتَهَدَّدُهُ ، فَقامَ زِیادٌ خَطیبا ، فَقالَ : إنَّ ابنَ آکِلَهِ الأَکبادِ ، وکَهفَ النِّفاقِ ، وَبقِیَّهَ الأَحزابِ ، کَتَبَ یِتَوَعَّدُنی وَیَتَهدَّدُنی ، وَبینی وبَینَهُ ابنا بِنتِ رَسولِ اللّهِ فی تِسعین ألفا ، واضِعی قَبائِعَ سُیوفِهِم تَحتَ أذقانِهِم ، لا یَلتَفِتُ أحَدُهُم حَتّی یَموتَ ، أمَا وَاللّهِ لَئِن وَصَلَ إلَیَّ لَیَجِدَنّی أحمَزَ ، ضَرّابا بِالسَّیفِ . فَوَجَّهَ مُعاوِیَهُ إلَیهِ المُغیرَهَ بنَ شُعبَهَ ، فَأَقدَمَهُ ثُمَّ ادّعَاهُ ، وألحَقَهُ بِأَبی سُفیانَ ، ووَلّاهُ البَصرَهَ ، وأحضَرَ زِیادٌ شُهودا أربَعَهً ، فَشَهِدَ أحَدُهُم أنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ أعلَمَهُ أ نَّهُم کانوا جُلوسا عِندَ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ حینَ أتاهُ زِیادٌ بِرِسالَهِ أبی موسَی الأَشعَرِیِّ ، فَتَکَلَّمَ زِیادٌ بِکَلامٍ أعجَبَهُ ، فَقالَ : أکُنتَ قائِلاً لِلنّاسِ هذا عَلَی المِنبَرِ ؟ قالَ : هُم أهوَنُ عَلَیَّ مِنکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَقالَ أبو سُفیانُ : وَاللّهِ لَهُوَ ابنی ، ولَأَنا وَضَعتُهُ فی رَحِمِ اُمِّهِ . قُلتُ : فَما یَمنَعُکَ مِن ادِّعائِهِ ؟ قالَ : مَخافَهُ هذَا العَیرِ (1) النّاهِقِ . وتَقَدَّمَ آخَرُ فَشَهِدَ عَلی هذِهِ الشَّهادَهِ . قالَ زِیادٌ الهَمدانِیُّ : لَمّا سَأَلَهُ زِیادٌ : کَیفَ قَولُکَ فی عَلِیٍّ ؟ قالَ : مِثلُ قَولِکَ حینَ وَلّاکَ فارِسَ ، وشَهِدَ لَکَ أ نَّکَ ابنُ أبی سُفیانَ . وتَقَدَّمَ أبو مَریَمَ السَّلولِیُّ فَقالَ : ماأدری ما شَهادَهُ عَلِیٍّ ، ولکِنّی کُنتُ خَمّارا بِالطّائِفَ ، فَمَرَّ بیأبو سُفیانُ مُنصَرِفا مِن سَفَرٍ لَهُ ، فَطَعِم وَشَرِبَ ، ثُمَّ قالَ : یا أبا مَریَمَ طالَتِ الغُربَهُ ، فَهَل مِن بَغِیٍّ ؟ فَقُلتُ : ما أجِدُ لَکَ إلّا أَمهَ بَنی عَجلانَ . قالَ : فَائِتنی بِها عَلی ما کانَ مِن طولِ ثَدیَیها ونَتنِ رُفغِها (2) ، فَأَتَیتُهُ بِها ، فَوَقَعَ عَلَیها ، ثُمَّ رَجَعَ إلَیَّ فَقالَ لی : یا أبا مَریَمَ ، لَاستَلَّت ماءَ ظَهرِی استِلالاً تثیبُ ابنَ الحَبلِ (3) فی عَینِها . فَقالَ لَهُ زِیادٌ : إنَّما أتَینا بِکَ شاهِدا ، ولَم نَأتِ بِکَ شاتِما ! قالَ : أقولُ الحَقَّ عَلی ما کانَ . فَأَنفَذَ مُعاوِیَهُ ... (4) قالَ : ما قَد بَلَغَکُم وشَهِدَ بِما سَمِعتُم ، فَإِن کانَ ما قالوا حَقّا ، فَالحَمدُ للّهِِ الَّذی حَفِظَ مِنّی ما ضَیَّعَ النّاسُ ، ورَفَعَ مِنّی ما وَضَعوا ، وإن کانَ باطِلاً ، فَمُعاوِیَهُ وَالشُّهودُ أعلَمُ ، وما کانَ عُبیَدٌ إلّا والِدا مَبرورا مَشکورا . (5)

.

1- .العَیْر : الحمار الوحشیّ (النهایه : ج 3 ص 328 «عیر») .
2- .الرُّفْغ بالضمّ والفتح : واحدُ الأرفاغ ، وهی اُصولُ المَغابن کالآباط والحَوالب ، وغیرها من مَطاوی الأعضاء ، وما یَجتمع فیه من الوَسَخ والعَرَق (النهایه : ج 2 ص 244 «رفغ») .
3- .قوله : « تثیب ابن الحبل » هکذا فی الأصل (هامش المصدر) .
4- .بیاض فی المصدر .
5- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 218 وراجع الفخری : ص 109 وأنساب الأشراف : ج 5 ص 199 203 .

ص: 229

تاریخ الیعقوبی :زیاد بن عبید ، کارگزار علی بن ابی طالب علیه السلام بر استان فارس بود . چون معاویه به خلافت رسید ، به او نامه نوشت و او را تهدید کرد و ترساند . پس زیاد به سخنرانی ایستاد و گفت : پسر [ هند ]جگرخوار و پناهگاه نفاق و بازمانده احزاب [ مشرک] ، نامه ای تهدیدآمیز به من نوشته ، در حالی که میان من و او ، پسران دختر پیامبر خدا با نود هزار سپاهی هستند که دسته شمشیرهایشان در زیر چانه هایشان است و رو نمی گردانند تا به شهادت رسند . هان! به خدا سوگند ، اگر به من برسد ، مرا سرسخت و شمشیرزن خواهد یافت . پس معاویه ، مغیره بن شُعبه را به سوی زیاد فرستاد و او را آورد و سپس او را برادر خود و فرزند ابوسفیان خواند و حکومت بصره را به او سپرد و زیاد ، چهار شاهدْ حاضر نمود که یکی از آنان شهادت داد علی بن ابی طالب علیه السلام به او گفته است که : آنان نزد عمر نشسته بودند که زیاد ، نامه ابو موسی اشعری را آورد و سخنانی گفت که عمر ، خوشش آمد و به وی گفت : آیا می توانی بر بالای منبر و در حضور مردم ، همین ها را بگویی؟ زیاد گفت : ای امیر مؤمنان! برای من سخن گفتن در برابر آنان آسان تر از سخن گفتن در حضور توست . پس ابو سفیان گفت : به خدا سوگند ، او پسر من است و من نطفه او را در رَحِم مادرش نهادم . گفتم : پس چه چیزی مانع ادّعایت می شود؟ گفت : ترس از این درازگوش عربده کش! و دیگری [ نیز ] پیش آمد و بر این ، شهادت داد و چون زیاد از او پرسید که درباره علی چه می گوید ، گفت : مانند همان نظر و گفتار تو را می گویم ، هنگامی که تو را حاکم فارس کرد و برایت شهادت داد که پسر ابو سفیانی . و ابو مریم سَلولی پیش آمد و گفت : من نمی دانم شهادت علی چیست ؛ امّا من در طائف ، شراب فروش بودم . ابوسفیان در بازگشت از سفرش بر من گذشت . پس غذا خورد و نوشید . سپس گفت : ای ابومریم! مسافرت و دوری از وطن به درازا کشیده است . آیا زن بدکاره ای سراغ داری؟ گفتم : کسی برای تو سراغ ندارم ، جز کنیز بنی عَجْلان . گفت : با آن که پستان هایش آویزان و زیر بغلش چرک و بد بوست ، او را بیاور . او را آوردم . با او در آمیخت . سپس به نزد من بازگشت و به من گفت : ای ابو مریم! چنان آب پشتم را جذب کرد که بارداری را در چشمانش دیدم . زیاد گفت : ما تو را برای شهادت دادن آورده ایم ، نه برای بدگویی! گفت : من حقیقت را آن گونه که بوده ، می گویم . پس معاویه شهادت ها را تنفیذ کرد (معتبر شمرد) ... . (1) زیاد گفت : خبرش به شما رسید و شهادت ها را شنیدید . پس اگر درست گفتند ، سپاسْ خدای را که آنچه را مردم از من تباه کرده بودند ، نگاه داشت و هرچه از من فرو نهاده بودند ، بالا برد ، و اگر نادرست گفتند ، پس معاویه و شاهدان ، آگاه ترند و البته عبید ، جز پدری نیکوکار و قدرشناس نبود [ که باید سپاس گزارش باشم] .

.

1- .در این جا ، در متن تاریخ الیعقوبی ، افتادگی دیده می شود .

ص: 230

تاریخ دمشق عن هشام بن محمّد عن أبیه :کانَ سَعیدُ بنُ سَرحٍ مَولی حَبیبِ بنِ عَبدِ شَمسٍ شیعَهً لِعَلِیّ بنِ أبی طالِبٍ ، فَلَمّا قَدِمَ زِیادٌ الکوفَهَ والِیا عَلَیها أخافَهُ ، وطَلَبَهُ زِیادٌ ، فَأَتَی الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ ، فَوَثَبَ زِیادٌ عَلی أخیهِ ووَلَدِهِ وَامرَأَتِهِ فَحَبَسَهُم ، وأخَذَ مالَهُ ، وهَدَمَ دارَهُ . فَکَتَبَ الحَسَنُ إلی زِیادٍ : مِنَ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ إلی زِیادٍ ، أمّا بَعدُ ، فَإنَّکَ عَمَدتَ إلی رَجُلٍ مِنَ المُسلِمینَ لَهُ ما لَهُم وعَلَیهِ ما عَلَیهِم ، فَهَدَّمتَ دارَهُ ، وأخَذتَ مالَهُ وعِیالَهُ فَحَبَستَهُم ، فَإِذا أتاکَ کِتابی هذا فَابنِ لَهُ دارَهُ ، وَاردُد عَلَیهِ عِیالَهُ ومالَهُ ، فَإِنّی قَد أجرَتُهُ ، فَشَفِّعنی فیهِ . فَکَتَبَ إلَیهِ زِیادٌ : مِن زِیادِ بنِ أبی سُفیانَ إلَی الحَسَنِ بنِ فاطِمَهَ ، أمّا بَعدُ ، فَقدَ أتانی کِتابُکَ تَبدَأ فیهِ بِنَفسِکَ قَبلی ، وأنتَ طالِبُ حاجَهٍ ، وأنَا سُلطانٌ وأنتَ سوقَهٌ ، کَتَبتَ إلَیَّ فی فاسِقٍ لا یُؤویهِ إلّا مِثلُهُ ، وشَرٌّ مِن ذلِکَ تَوَلّیهِ أباکَ وإیّاکَ ، وقَد عَلِمتُ أ نَّکَ قَد آوَیتَهُ إقامَهً مِنکَ عَلی سوءِ الرَّأیِ ، ورِضا مِنکَ بِذلِکَ ، وَایمُ اللّهِ لا تَسبِقُنی بِهِ ولَو کانَ بَینَ جِلدِکَ ولَحمِکَ ، وإن نِلتُ بَعضَکَ ، غَیرَ رَفیقٍ بِکَ ولا مُرعٍ عَلَیکَ ، فَإنَّ أحَبَّ لَحمٍ إلَیَّ آکُلُهُ لَلَّحمِ الَّذی أنتَ مِنهُ ، فَأَسلِمهُ بِجَریرَتِهِ إلی مَن هُوَ أولی بِهِ مِنکَ ، فَإِن عَفَوتُ عَنهُ لَم أکُن شَفَّعتُکَ فیهِ ، وإن قَتَلتُهُ لَم أقتُلهُ إلّا بِحُبِّهِ إیّاکَ . فَلَمّا قَرَأَ الحَسَنُ علیه السلام الکِتابَ تَبَسَّمَ ، وکَتَبَ إلی مُعاوِیَهَ یَذکُرُ لَهُ حالَ ابنِ سَرحٍ ، وکِتابَهُ إلی زِیادٍ فیهِ ، وإجابَهَ زِیادٍ إیّاهُ ، ولَفَّ کِتابَهُ فی کِتابِهِ ، وبَعَثَ بِهِ إلی مُعاوِیَهَ . وکَتَبَ الحَسَنُ إلی زِیادٍ : مِنَ الحَسَنِ بنِ فاطِمَهَ إلی زِیادِ بنِ سُمَیَّهَ : « الوَلَدُ لِلفِراشِ ولِلعاهِرِ الحَجَرُ » . فَلَمّا وَصَلَ کِتابُ الحَسَنِ إلی مُعاوِیَهَ ، وقَرَأَ مُعاوِیَهُ الکِتابَ ضاقَت بِهِ الشّامُ ، وکَتَبَ إلی زِیادٍ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ بَعَثَ بِکِتابِکَ إلَیَّ جَوابَ کِتابِهِ إلَیکَ فِی ابنِ سَرحٍ ، فَأَکثَرتُ التَّعَجُّبَ مِنکَ ، وعَلِمتُ أنَّ لَکَ رَأیَینِ : أحَدَهُما مِن أبی سُفیانَ ، وَالآخَرَ مِن سُمَیَّهَ ، فَأَمَّا الَّذی مِن أبی سُفیانَ فَحِلمٌ وحَزمٌ ، وأمّا رَأیُکَ مِن سُمَیَّهَ فَما یَکونُ رَأیُ مِثلِها ؟ ومِن ذلِکَ کِتابُکَ إلَی الحَسَنِ تَشتِمُ أباهُ ، وتُعَرِّضُ لَهُ بِالفِسقِ ، ولَعَمری لَأَنتَ أولی بِالفسِقِ مِنَ الحَسَنِ ، ولَأَبوکَ إذ کُنتُ تُنسَبُ إلی عُبَیدٍ أولی بِالفِسقِ مِن أبیهِ . وإنَّ الحَسَنَ بَدَأ بِنَفسِهِ ارتِفاعا عَلَیکَ ، وإنَّ ذلِکَ لَم یَضَعکَ ، وأمّا تَرکُکَ تَشفیعَهُ فیما شَفَعَ فیهِ إلیکَ فَحَظٌّ دَفَعتَهُ عَن نَفسِکَ إلی مَن هُوَ أولی بِهِ مِنکَ . فَإِذا قَدِمَ عَلَیکَ کِتابی فَخَلِّ ما فی یَدَیکَ لِسَعیدِ بنِ سَرحٍ ، وابنِ لَهُ دارَهُ ، ولا تَعرِض لَهُ ، وَاردُد عَلَیهِ مالَهُ ، فَقَد کَتَبتُ إلَی الحَسَنِ أن یُخبِرَ صاحِبَهُ إن شاءَ أقامَ عِندَهُ ، وإن شاءَ رَجَعَ إلی بَلَدِهِ ، لَیسَ لَکَ عَلَیهِ سُلطانٌ بِیَدٍ ولا لِسانٍ ، وأمّا کِتابُکَ إلَی الحَسَنِ بِاسمِهِ ولا تَنسِبُهُ إلی أبیهِ فَإِنَّ الحَسَنِ وَیلَکَ مَن لا یُرمی بِهِ الرَّجَوانِ (1) ! أ فَإِلی اُمِّهِ وکَلتَهُ ! لا اُمَّ لَکَ ؟ ! هی فاطِمَهُ بِنتُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ! وتِلکَ أفخَرُ لَهُ ، إن کُنتَ تَعقِلُ . وکَتَبَ فی أسفَلِ الکِتابِ : تَدارَک ما ضَیَّعتَ مِن بَعدِ خُبرَهٍ وأنتَ أریبٌ بِالاُمورِ خَبیرُ أما حَسَنٌ بِابنِ الَّذی کانَ قَبلَهُ إذا سارَ سارَ المَوتُ حَیثُ یَسیرُ وهَل یَلِدُ الرِّئبالُ إلّا نَظیرَهُ فَذا حَسَنٌ شِبهٌ لَهُ ونَظیرُ ولکِنَّهُ لَو یَوزَنُ الحِلمُ وَالحِجی بِرَأیٍ لَقالوا فَاعلَمَنَّ ثَبیرُ (2)

.

1- .مثل یضرب لمن لا یُخدع فیُزال عن وجه إلی وجه ، وأصله الدلو یُرمی بها رَجَوا البئر (أساس البلاغه : ص 157) .
2- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 198 .

ص: 231

تاریخ دمشق به نقل از هِشام بن محمّد ، از پدرش : سعید بن سَرْح ، آزادشده حبیب بن عبد شمس ، پیرو علی بن ابی طالب علیه السلام بود . چون زیاد به عنوان حاکم به کوفه آمد ، از او ترسید . [ زیاد] در پی او فرستاد . او نزد حسن بن علی علیهماالسلامرفت . زیاد هم بر برادر و فرزند و همسرش یورش بُرد و آنان را زندانی کرد و دارایی اش را گرفت و خانه اش را ویران کرد . حسن علیه السلام به زیاد نوشت : «از حسن بن علی به زیاد! امّا بعد ؛ تو آهنگ مردی از مسلمانان را کرده ای که حقّی و وظیفه ای چون دیگر مسلمانان دارد و خانه اش را ویران کرده ، دارایی اش را گرفته ای و خانواده اش را زندانی کرده ای . چون این نامه ام به تو رسید ، خانه اش را برایش بساز و خانواده و دارایی اش را به او بازگردان که من او را در پناه خود گرفته ام و شفاعت مرا در حقّ او بپذیر . پس زیاد به او نوشت : از زیاد بن ابی سفیان به حسن بن فاطمه! امّا بعد ؛ نامه ات که در آن نامت را پیش از نام من نوشته بودی ، رسید ، در حالی که تو درخواست چیزی داری و من حاکم هستم و تو رعیّتی . درباره فاسقی به من نامه نوشته ای که جز کسی مانند خودش ، پناهش نمی دهد و بدتر از این ، دوستی او با تو و پدر توست و من دانستم که تو او را از سرِ پافشاری بر رأی نادرستت و رضایت به آن ، پناه داده ای . به خدا سوگند ، تو از من بر او پیشی نمی گیری [ و من از او دست برنمی دارم] . حتّی اگر میان پوست و گوشت تو [ پنهان ]باشد ، او را می گیرم ، بی آن که با تو مدارا کنم و یا حرمتت را پاس دارم ؛ چرا که خوردن گوشت تو را بیش از دیگر گوشت ها دوست دارم . پس به خاطر جرمش او را تسلیم کسی کن که از تو به او سزاوارتر است ، که اگر از او درگذرم ، به خاطر شفاعت تو نخواهد بود ، و اگر او را بکشم ، جز به خاطر محبّتش به تو نخواهد بود . [ امام] حسن علیه السلام چون نامه را خواند ، لبخندی زد و نامه ای به معاویه نوشت و وضعیت [ سعید] بن سَرح و نیز نامه نگاری خود با زیاد را بازگفت و نامه زیاد را در لای نامه خود پیچید و برای معاویه فرستاد . حسن علیه السلام سپس به زیاد ، چنین نوشت : «از حسن بن فاطمه به زیاد بن سُمیّه! الولدُ للفِراشِ وللعاهِرِ الحَجَرُ ؛ فرزند ، از آنِ خانواده است و بدکار ، بهره ای جز سنگ ندارد» . (1) پس چون نامه [امام] حسن علیه السلام به معاویه رسید و معاویه نامه را خواند ، شام بر او تنگ شد و به زیاد نوشت: امّا بعد ؛ حسن بن علی ، پاسخ نامه ات به او را در باره ابن سَرْح ، برای من فرستاده است . از تو بسی درشگفتم و فهمیدم که دوگونه رأی و اندیشه داری : یکی از ابوسفیان و دیگری از سُمیّه . از ابوسفیان ، بردباری و دوراندیشی را به ارث برده ای ، و امّا آنچه از سُمیّه به ارث برده ای ، رأی [زنی ]مانند او چگونه خواهد بود ؟ و از جمله آن ، همین نامه ات به حسن است که به پدرش دشنام داده ای و به فسق ، متّهمش کرده ای . به جانم سوگند ، تو به فسق ، سزاواری و نه حسن ، و پدرت آن گاه که به عُبید ، منسوب بودی به فسق ، سزاوار است و نه پدر حسن . و حسن به نام خود آغاز کرده است ، چون از تو برتر است و این تو را کوچک نمی کند . و امّا اعتنا نکردن به شفاعت او در آنچه شفاعت کرده بود ، بهره ای بود که خود را از آن ، محروم ساختی و نصیب شایسته تر از خود کردی . پس چون نامه ام به تو رسید ، از آنچه از سعید بن سَرْح گرفته ای دست بردار و خانه اش را برایش بساز و متعرّض او مشو و دارایی اش را به او بازگردان که من به حسن نوشته ام که به ابن سرح بگوید ، اگر بخواهد ، نزد او [در مدینه ]بماند و اگر خواهد ، به وطنش بازگردد که تو نه به دست و نه به زبان ، تسلّطی بر او نداری . و امّا درباره نامه ات به حسن و نسبت ندادن او به پدرش ؛ وای بر تو! حسن ، کسی است که گردی بر دامنش نمی نشیند . آیا او را به مادرش نسبت داده ای ، ای بی مادر؟! مادر او فاطمه دختر پیامبر خداست و این ، برای او افتخار بزرگ تری است ، اگر می فهمیدی . و در پایین نامه نوشت : اینک که فهمیدی ، آنچه را تباه کرده ای ، جبران کن و تو دانای به امور و آگاهی . امّا حسن ، پسر کسی است که پیش از او هر کجا می رفت ، مرگ را با خود می برد . و آیا شیر ، جز شیر می زاید؟ پس این ، حسن است ، شبیه و نظیر او . امّا اگر بردباری و خِرد ، وزن شود با رأی و نظر [ تو] خواهند گفت که به سنگینی کوه است .

.

1- .این عبارت ، حدیثی مشهور از پیامبر خداست. (م)

ص: 232

. .


ص: 233

. .


ص: 234

تاریخ الطبری عن مسلمه والهذلی وغیرهما :إنَّ مُعاوِیَهَ استَعمَلَ زِیادا عَلَی البَصرَهِ وخُراسانَ وسَجِستانَ ، ثُمَّ جَمَعَ لَهُ الهِندَ وَالبَحرَینِ وعُمانَ ، وقَدِمَ البَصرَهَ فی آخِرِ شَهرِ رَبیعِ الآخرِ أو غُرَّهِ جُمادَی الاُولی سَنَهَ خَمسٍ ، وَالفِسقُ بِالبَصرَهِ ظاهِرٌ فاشٍ ، فَخَطَبَ خُطبَهً بَتراءَ ، لَم یَحمَدِ اللّهَ فیها : إنّی رَأَیتُ آخِرَ هذَا الأَمرِ لا یَصلُحُ إلّا بِما صَلَحَ بِهِ أوَّلُهُ ، لینٌ فی غَیرِ ضَعفٍ ، وشِدَّهٌ فی غَیرِ جِبرِیَّهٍ وعُنفٍ ، وإنّی اُقسِمُ بِاللّهِ لَاخُذَنَ الوَلِیَّ بِالوَلیِّ ، وَالمُقیمَ بِالظّاعِنِ ، وَالمُقبِلَ بِالمُدبِرِ ، وَالصَّحیحَ مِنکُم بِالسَّقیمِ ، حَتّی یَلقَی الرَّجلُ مِنکُم أخاهُ فَیقولُ : انجُ سَعدٌ فَقَد هَلَکَ سَعیدٌ ، أو تَستَقیمَ لی قَناتُکُم . إنَّ کِذبَهَ المِنبَرِ تَبقی مَشهورَهً ، فَإِذا تَعَلَّقتُم عَلَیَّ بِکِذبَهٍ فَقَد حَلَّت لَکُم مَعصِیَتی ، وإذا سَمِعتُموها مِنّی فَاغتَمِزوها فِیَّ ، وَاعلَموا أنَّ عِندی أمثالَها ، مَن بُیِّتَ مِنکُم فَأَنَا ضامِنٌ لِما ذَهَبَ لَهُ . إیّایَ ودَلَجُ اللَّیلِ ، فَإِنّی لا اُوتی بِمُدلِجٍ إلّا سَفَکتُ دَمَهُ ، وقَد أجّلَتُکُم فی ذلِکَ بِقَدرِ ما یَأتِی الخَبَرُ الکوفَهَ وَیرجِعُ إلَیَّ . وإیّایَ ودَعوَی الجاهِلِیَّهِ ، فَإِنّی لا أجِدُ أحَدا دَعا بِها إلّا قَطَعتُ لِسانَهُ ، وقَد أحدَثتُم أحداثا لم تَکُن ، وقَد أحدَثنا لِکُلٍّ ذَنبٍ عُقوبَهً ، فَمَن غَرَّقَ قَوما غَرَّقتُهُ ، ومَن حَرَّقَ عَلی قَومٍ حَرَّقناهُ ، ومَن نَقَبَ بَیتا نَقَبتُ عَن قَلبِهِ ، ومَن نَبَشَ قَبرا دَفَنتُهُ فیهِ حَیّا ، فَکُفّوا عَنّی أیدِیَکُم وألسِنَتَکُم أکفُف یَدی وأذایَ ، لا یَظهَرُ مِن أحَدٍ مَنکُم خِلافَ ما عَلَیهِ عامَّتُکُم إلّا ضَرَبتُ عُنُقَهُ . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 217 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 472 ، العقد الفرید : ج 3 ص 153 ، شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 201 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 215 و 216 وفیه ذیله من «إنّی اُقسم باللّه ...» وفیه «کتب زیاد کتابا قُرئ علی أهل المصر نسخته» وراجع تاریخ دمشق : ج 19 ص 179 .

ص: 235

تاریخ الطبری به نقل از مَسلَمه و هُذَلی و دیگران : معاویه زیاد را بر بصره و خراسان و سیستان گمارد . سپس هند و بحرین و عُمان را نیز به او سپرد و زیاد در آخر ماه ربیعِ ثانی یا اوّل جمادی اوّل سال پنجم [ فرمانداری اش] (1) به بصره درآمد و فسق و نا امنی در بصره آشکار و گسترده بود . پس خطبه ای بدون «بسم اللّه » و حمد الهی خواند : من چنین دیدم که پایان این کارْ سامان نمی یابد ، جز به همان گونه که آغاز آن سامان گرفت : نرمی بدون ناتوانی ، و شدّت و تندی بدون زور و اجبار . من به خدا سوگند یاد می کنم که دوست را به [ گناه ]دوست می گیرم و مقیم را به جای مسافر ، و آمده را به [ جزای] رفته ، و سالم را به [ سزای] بیمار ، تا آن جا که مردی از شما برادرش را ببیند و بگوید : «سعد را نجات بده که سعید ، هلاک شد» و تا آن گاه که نیزه هایتان با من همراه شود . دروغ گفتن بر بالای منبر بر سرِ زبان ها می افتد . پس اگر از من دروغی گرفتید ، سرپیچی از من برایتان رواست ، و اگر از من دروغی شنیدید ، بر من خرده گیرید و گر نه بدانید که باز هم مانند آن خواهم گفت . برای هرکس از شما که به وی شبیخون زده شود ، ضامن چیزی هستم که از دست داده است ؛ امّا مبادا که در شب ، رفت و آمد کنید؛ چرا که شبگردی را نزد من نمی آورند ، جز آن که خونش را می ریزم و به این منظور ، آن اندازه مهلت می دهم که خبر به کوفه رود و به سوی من بازگردد . مبادا بشنوم کسی تعصّبات و حمایت های خانوادگی و قبیله ای جاهلیت را زنده کند (2) ؛ زیرا کسی را که این گونه کرده ، نمی یابم ، مگر آن که زبانش را می بُرم . شما بدعت هایی آورده اید که پیش تر نبود و ما نیز برای هر جرمی ، مجازاتی آورده ایم . پس هرکس گروهی را غرق کند ، غرقش می کنم ، و هرکس بر گروهی آتش افروزد ، او را آتش می زنم و هرکس به خانه ای نَقْب بزند ، به قلبش نقب می زنم ، و هرکس نبش قبر کند ، زنده زنده در همان قبر ، دفنش می کنم . پس دست و زبانتان را از من بازدارید تا دست و آزارم را از شما باز دارم . مبادا از هیچ کدامتان مخالفتی با آنچه عموم مردم پذیرفته اند، پدیدار شود ، که گردنش را می زنم.

.

1- .احتمال دارد سال «پنجاه» هجری باشد و «خمس» ، تصحیف «خمسین» باشد . در این صورت ، منظور ، سال 50 هجری است ، نه سال پنجم فرمانداری او . (م)
2- .در متن ، «دعوی الجاهلیه» آمده است ، یعنی : این که به هنگام درگیری ها ، هریک از طرفین ، خانواده و قبیله خود را فراخواند . (م)

ص: 236

تاریخ الطبری عن مسلمه :اِستَعمَلَ زِیادٌ عَلی شَرَطَتِهِ عَبدَ اللّهِ بنَ حِصنٍ ، فَأَمهَلَ النّاسَ حَتّی بَلَغَ الخَبرُ الکوفَهَ ، وعادَ إلَیهِ وُصولُ الخَبَرِ إلَی الکوفَهِ ، وکانَ یُؤَخِّرُ العِشاءَ حَتّی یَکونَ آخِرَ مَن یُصَلّی ثُمَّ یُصَلّی ، یَأمُرُ رَجُلاً فَیَقرَأ سورَهَ البَقَرَهِ ومِثلَها ، یُرَتِّلُ القُرآنَ ، فَإذا فَرَغَ أمهَلَ بِقَدرِ ما یَری أنَّ إنسانا یَبلُغُ الخُرَیبَهَ ، ثُمَّ یَأمُرُ صاحِبَ شَرَطَتِهِ بِالخُروجِ ، فَیَخرُجُ ولا یَری إنسانا إلّا قَتَلَهُ . قالَ : فَأَخَذَ لَیلَهً أعرابِیّا ، فَأَتی بِهِ زیادا ، فَقالَ : هل سَمِعتَ النِّداءَ ؟ قالَ : لا وَاللّهِ ، قَدِمتُ بِحَلوبَهٍ (1) لی ، وغَشِیَنِی اللَّیلُ ، فَاضطَرَرتُها إلی مَوضِعٍ ، فَأَقَمتُ لِأُصبِحَ ، ولا عِلمَ لی بِما کانَ مِنَ الأَمیرِ . قالَ : أظُنُّکَ وَاللّهِ صادِقا ، ولکن فی قَتلِکَ صَلاحُ هذِهِ الاُمَّهِ ، ثُمَّ أمَرَ بِهِ فَضُرِبَت عُنُقُهُ . وکانَ زِیادٌ أوَّلَ مَن شَدَّ أمرَ السُّلطانِ ، وأکَّدَ المُلکَ لِمُعاوِیَهَ ، وألزَمَ النّاسَ الطّاعَهَ ، وتَقَدَّمَ فِی العُقوبَهِ ، وجَرَّدَ السَّیفَ ، وأخَذَ بِالظِّنَّهِ ، وعاقَبَ عَلَی الشُّبهَهِ ، وخافَهُ النّاسُ فی سُلطانِهِ خَوفا شَدیدا ، حَتّی أمِنَ النّاسُ بَعضُهم بعضا ، حَتّی کانَ الشَّیءُ یَسقُطُ مِنَ الرَّجُلِ أوِ المَرأَهِ فَلا یَعرُضُ لَهُ أحَدٌ حَتّی یَأتِیَهُ صاحِبُهُ فَیَأخُذَهُ ، وتَبیتُ المَرأَهُ فَلا تَغلُقُ عَلَیها بابَها ، وساسَ النّاسَ سِیاسَهً لَم یُرَ مِثلُها ، وهابَهُ النّاسُ هَیبَهً لَم یَهابوها أحَدا قَبلَهُ ، وأدَرَّ العَطاءَ ، وبَنی مَدینَهَ الرِّزقِ . (2)

.

1- .حَلُوبه : أی شاه تُحْلَبُ (النهایه : ج 1 ص 422 «حلب») .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 221 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 474 نحوه ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 219 وفیه من «کان یؤخّر العشاء» إلی «إلّا قتله» وراجع ص 206 و ص 225 .

ص: 237

تاریخ الطبری به نقل از مَسلَمه : زیاد ، عبد اللّه بن حِصْن را به فرماندهی نیروی مخصوص خود گمارد و به مردم ، تا رسیدن خبر بخش نامه [ی منع عبور و مرور شبانه] به کوفه و اعلام وصول آن ، مهلت داد . او نماز عشا را به تأخیر می انداخت تا آخرین کسی باشد که نماز می خوانَد . سپس نماز می خواند و به مردی فرمان می داد تا سوره بقره و یا سوره ای مانند آن را به ترتیل بخواند و چون تمام می کرد ، به اندازه ای که انسانی به «خُرَیبه» (1) برسد ، مهلت می داد . سپس به فرمانده نیروی مخصوص خود فرمان می داد تا بیرون برود . پس بیرون می رفت و کسی را نمی دید ، مگر آن که او را می کُشت . پس یک شب ، عربی بیابانگرد را گرفت و نزد زیاد آورد . زیاد گفت : آیا ندای [ منع عبور و مرور] را شنیده ای؟ گفت : نه ، به خدا قسم! با گوسفند شیردِهم می آمدم که شب شد و من از سرِ ناچاری به جایی رفتم و ماندم تا صبح شود و هیچ اطّلاعی از فرمان امیر نداشتم . زیاد گفت : به خدا سوگند ، تو را راستگو می پندارم ؛ امّا مصلحت این امّت در کشتن توست . سپس فرمان داد گردنش را زدند . زیاد ، نخستین کسی است که کار حکومت را محکم کرد و سلطنت معاویه را استوار داشت و مردم را به اطاعت وا داشت و در مجازات [ جرایم ، ] پیشی گرفت و شمشیر را برهنه نمود و با کم ترین گمان ، دستگیر و با اندک شبهه ، عقوبت کرد . مردم در زمان حکومتش به شدّت از او می ترسیدند تا آن جا که مردم از همدیگر ایمن بودند و گاه که چیزی از دست مردی یا زنی می افتاد ، کسی به آن دست نمی زد تا آن که صاحبش می آمد و آن را برمی داشت . و زن ، شب هنگام می خوابید ، بی آن که درِ خانه را ببندد . زیاد ، چنان مردم را اداره کرد که مانندش دیده نشد و مردم ، چنان از او می ترسیدند که از کس دیگری پیش از آن ، چنین نترسیده بودند . او بذل و بخشش فراوان می کرد و «مدینه الرزق» (2) را ساخت .

.

1- .نام محلّه ای در حومه بصره است . (م)
2- .انبار و بازارچه ای برای خرید و فروش آذوقه شهروندان بود . (م)

ص: 238

شرح نهج البلاغه عن الشعبی فی ذِکرِ سُلطَهِ زِیادٍ عَلَی البَصرَهِ : فَصَبَّحَ عَلی بابِ القَصرِ تِلکَ اللَّیلهَ سَبعُمِئَهِ رَأسٍ ، ثُمَّ خَرَجَ اللَّیلَهَ الثّانِیَهَ فَجاءَ بِخَمسینَ رَأسا ، ثُمَّ خَرَجَ اللَّیلَهَ الثّالِثَهَ فَجاءَ بِرَأسٍ واحِدٍ ، ثُمَّ لَم یَجِئ بَعدَها بِشَیءٍ ، وکانَ النّاسُ إذا صَلَّوُا العِشاءَ الآخِرَهَ اُحضِروا إلی مَنازِلِهِم شَدّا حَثیثا ، وقَد یَترُکُ بَعضُهُم نِعالَهُ . (1)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 204 وراجع أنساب الأشراف : ج 5 ص 206 .

ص: 239

شرح نهج البلاغه به نقل از شَعبی ، در یاد کردِ تسلّط زیاد بر بصره : [ پس از فرمان منع عبور و مرور شبانه ]در شب نخست ، تا صبح ، هفتصد سر[ بریده ]جلوی درِ کاخ [ حکومتی ]نهاده شد . سپس در شب دوم ، [ عبد اللّه بن حصن ،] فرمانده نیروهای مخصوص زیاد ، خارج شد و پنجاه سر آورد و سپس در شب سوم ، یک سر آورد و پس از آن ، هیچ سری نیاورد و مردم ، چون نماز عشا را می خواندند ، چنان به سرعت به سوی خانه های خود می دویدند که گاه ، کفش برخی جا می ماند .

.


ص: 240

مروج الذهب :قَد کانَ زِیادٌ جَمَعَ النّاسَ بِالکوفَهِ بِبابِ قَصرِهِ یُحَرِّضُهُم عَلی لَعنِ عَلِیٍّ ، فَمَن أبی ذلِکَ عَرَضَهُ عَلَی السَّیفِ . (1)

المعجم الکبیر عن الحسن :کانَ زِیادٌ یَتَتَبَّعُ شیعَهَ عَلِیٍّ علیه السلام فَیَقُتلُهُم ، فَبَلَغَ ذلِکَ الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ : اللّهُمَّ تَفَرَّد بِمَوتِهِ ، فَإنَّ القَتلَ کَفّارَهٌ . (2)

سیر أعلام النّبلاء عن الحسن البصری :بَلَغَ الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ أنَّ زِیادا یَتَتَبَّعُ شیعَهَ عَلِیٍّ بِالبَصرَهِ فَیَقتُلُهُم ، فَدَعا عَلَیهِ . وقیلَ : إنَّهُ جَمَعَ أهلَ الکوفَهِ لِیَعرِضَهُم عَلَی البَراءَهِ مِن أبِی الحَسَنِ ، فَأَصابَهُ حینَئِذٍ طاعونٌ فی سَنَهِ ثَلاثٍ وخَمسینَ . (3)

راجع : ج 12 ص 400 (زیاد بن أبیه) .

39زِیادُ بنُ النَّضرِزیاد بن النّضر الحارثی ، کان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام (4) الأجلّاء ، ومن أعوانه المخلصین ، وأحد اُمراء الجیش (5) ، وتدلّ أقواله ومواقفه فی صفّین وغیرها من المشاهد علی أ نّه کان ذا وعی عمیق ومعرفه رفیعه بشخصیّه المولی أمیر المؤمنین علیه السلام . أشار فی موقف من مواقفه إلی سبق الإمام علیه السلام فی الإیمان ، ومنزلته العالیه عند رسول اللّه صلی الله علیه و آله . وأکّد القتال فی صفّین من خلال تصویر دقیق (6) . کان من رُؤساء الکوفیّین الذین قدموا المدینه للاحتجاج علی عثمان (7) . وکان من اُمراء جیش الإمام علیّ علیه السلام ، وتولّی فی صفّین قیاده «مقدّمه الجیش» مع شُریح بن هانی (8) ، ولمّا صاروا فی مقابل العدوّ ، أمّر علیهما الإمام مالکَ الأشتر (9) . کان زیاد صاحب لواء قبیله مذحج فی المعرکه (10) ، وکانت له صولات عظیمه فی معارک ذی الحجّه (11) . وأوفده الإمام علیه السلام لمفاوضه أصحاب النّهروان قبل الحرب (12) . أجل ، لقد کان طاهر القلب ، شجاعا ، خیّرا کریما ، مطیعا مخلصا لأمیر المؤمنین علیه السلام .

.

1- .مروج الذهب : ج 3 ص 35 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 203 عن عبد الرحمن بن السائب نحوه .
2- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 70 ح 2690 .
3- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 202 نحوه وزاد فیه «اللهمّ لا تقتلنّ زیادا وأَمِتْه حتف أنفه» بعد «فدعا علیه» وراجع ص 203 و 204 .
4- .رجال الطوسی : ص 65 الرقم 583 .
5- .وقعه صفّین : ص 214 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 12 .
6- .وقعه صفّین : ص 101 .
7- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 349 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 245 ، أنساب الأشراف : ج 6 ص 157 .
8- .وقعه صفّین : ص 122 و 123 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 565 و 566 .
9- .وقعه صفّین : ص 153 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 567 .
10- .وقعه صفّین : ص 118 و 121 .
11- .وقعه صفّین : ص 195 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 574 .
12- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 65 .

ص: 241



39 . زیاد بن نضر

مروج الذهب :زیاد ، مردم کوفه را جلوی در کاخ [ حکومتی] گِرد آورد و آنان را به لعن بر علی علیه السلام واداشت و هرکس را که خودداری می ورزید ، میهمان شمشیر می کرد (می کُشت) .

المعجم الکبیر به نقل از حسن : زیاد ، پیروان علی علیه السلام را پیجویی می کرد و می کشت . این خبر به حسن بن علی علیهماالسلام رسید . فرمود : «بار خدایا! او را با مرگ طبیعی از دنیا ببر و به قتلش مرسان ، که قتل ، کفّاره است [ و از عذاب اُخروی اش می کاهد]» .

سیر أعلام النبلاء به نقل از حسن بَصری : به حسن بن علی علیهماالسلام خبر رسید که زیاد در بصره ، پیروان علی علیه السلام را پیجویی می کند و آنها را می کشد . پس بر او نفرین کرد . و [ نیز ] گفته شده که زیاد ، اهالی کوفه را گِرد آورد تا آنها را به بیزاری جستن از علی علیه السلام وادارد . پس به طاعون سال 53 هجری گرفتار آمد . (1)

ر . ک : ج 12 ، ص 401 (زیاد بن ابیه) .

39زیاد بن نضرزیاد بن نَضْر حارثی از یاران والا مقام و با اخلاص امیر مؤمنان و از فرماندهان لشکر ایشان بود . گفته ها و مواضع او در «صِفّین» و دیگر مواقع ، نشان می دهد که او از آگاهی عمیقی برخوردار بوده و شناخت والایی از شخصیت مولا علیه السلام داشته است . او در یکی از این موضعگیری ها ، بر پیشتازی علی علیه السلام در ایمان و جایگاه والای او در کنار پیامبر خدا اشاره می کند و با تصویری دقیق از موضع و اندیشه نیروهای شام و پیشینه آنها ، بر جنگیدن تأکید می کند .وی از کوفیانی است که برای اعتراض به عثمان به مدینه رو آوردند . او از امیران لشکر امام علیه السلام بود و در جنگ صِفّین ، همراه شُرَیح بن هانی ، فرماندهی طلایه سپاه را به عهده داشت و چون به مقابل نیروهای دشمن رسیدند ، امام علیه السلام مالک را فرمانده آنان کرد . او در هنگام نبرد ، پرچمدار قبیله مَذحِج بود و در درگیری های ذی حجّه شرکتی شکوهمند داشت . پیش از شکل گیری نبرد نهروان ، او از معدود کسانی است که امام علیه السلام برای گفتگو با نهروانیان گسیل داشته است . آری ! او از پیراسته دلان ، شجاعان ، نیک اندیشان ، بزرگواران و مطیعان مخلص امیر مؤمنان بود .

.

1- .در تاریخ دمشق : ج 19 ص 202 و 203 و 204 ، نفرین امام حسن علیه السلام را چنین نقل کرده است : «خدایا! زیاد را به قتل مرسان ؛ بلکه او را با مرگ طبیعی بمیران» .

ص: 242

40زَیدُ بنُ صوحانَزید بن صوحان بن حُجْر العبدی أخو صعصعه وسیحان . کان خطیبا (1) مصقعا وشجاعا ثابت الخُطی (2) ، وکان من العظماء ، والزهّاد ، والأبدال (3) ، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام الأوفیاء (4) . أسلم فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله فعُدَّ من الصحابه (5) . وله وفاده علی النّبیّ صلی الله علیه و آله (6) . کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله یذکره بخیر ، ویقول : «مَن سَرَّهُ أن یَنظُرَ إلی رَجُلٍ یَسبِقُهُ بَعضُ أعضائِهِ إلَی الجَنَّهِ ، فَلیَنظُر إلی زَیدِ بنِ صوحانَ » (7) . وتحقّق هذا الکلام النّبوی الَّذی کان فضیله عظیمه لزید فی حرب جلولاء (8) . (9) وکان لزید لسان ناطق بالحقّ مبیّن للحقائق ، فلم یُطق عثمان وجوده بالکوفه فنفاه إلی الشام (10) . وعندما بلور الثوّار تحرّکهم المناهض لعثمان ، التحق بهم أهل الکوفه فی أربع مجامیع ؛ کان زیدٌ علی رأس أحدها (11) . واشترک فی حرب الجمل (12) ، وأخبر بشهادته (13) . کتبت إلیه عائشه تدعوه إلی نُصرتها ، فلمّا قرأ کتابها نطق بکلام رائع نابه ، فقال : «اُمرَتْ بأمرٍ واُمرنا بغیره ، فرکبت ما اُمرنا به ، وأمرتنا أن نرکب ما اُمرت هی به ! اُمرَت أن تقرّ فی بیتها ، واُمرنا أن نقاتل حتی لا تکون فتنه ، والسلام» (14) . کان لسانا ناطقا معبّرا فی الدفاع عن أمیر المؤمنین علیه السلام ، وکان له باعٌ فی دعمه وحمایته . وخاطبه الإمام علیه السلام عندما جلس عند رأسه قائلاً : « رَحِمَکَ اللّهُ یا زَیدُ ؛ قَد کُنتَ خَفیفَ المَؤونَهِ ، عَظیمَ المَعونَهِ » . (15)

.

1- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 440 ، البرصان والعرجان : ص 399 .
2- .رجال الطوسی : ص 64 الرقم 566؛ البرصان والعرجان : ص 399 .
3- .تاریخ بغداد : ج 8 ص 439 الرقم 4549 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 525 الرقم 133 ، الاستیعاب : ج 2 ص 124 الرقم 857 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 364 الرقم 1848 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 509 .
4- .رجال الطوسی : ص 64 الرقم 566 .
5- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 525 الرقم 133 ، الاستیعاب : ج 2 ص 124 الرقم 857 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 364 الرقم 1848 .
6- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 429 .
7- .مسند أبی یعلی : ج 1 ص 266 ح 507 ، تاریخ بغداد : ج 8 ص 440 الرقم 4549 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 434 ح 4541 و ص 435 ح 4542 و 4543 ، الطبقات الکبری : ج 6 ص 123 وفیه «تقطع یده فی سبیل اللّه ، ثمّ یُتبع اللّه آخر جسده بأوّله» وکلّها عن عبد الرحمن بن مسعود العبدی عن الإمام علیّ علیه السلام .
8- .جلولاء : طسوج من طساسیج السواد فی طریق خراسان ، والطسوج : النّاحیه (معجم البلدان : ج 2 ص 156) . کانت فیها الوقیعه بالفرس من قبل المسلمین ، فقتلوا منهم مائه ألف (اُنظر تاریخ الإسلام : حوادث سنه 16ه ) .
9- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 123 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 526 الرقم 133 ، المعارف لابن قتیبه : ص 402 ، الاستیعاب : ج 2 ص 125 الرقم 857 .
10- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 155 ، الطبقات الکبری : ج 6 ص 124 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 326 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 429 .
11- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 349 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 245 .
12- .الاستیعاب : ج 2 ص 125 الرقم 857 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 364 الرقم 1848 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 526 الرقم 133 .
13- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 526 الرقم 133 ، الطبقات الکبری : ج 6 ص 123 .
14- .رجال الکشّی : ج 1 ص 284 الرقم 120 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 476 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 319 کلاهما نحوه .
15- .رجال الکشّی : ج 1 ص 284 الرقم 119 ، الاختصاص : ص 79 .

ص: 243



40 . زید بن صُوحان

40زید بن صُوحانزید بن صُوحان بن حجر عبدی ، برادر صَعصَعه و سَیحان ، از خطیبان زبردست ، شجاعان استوارگام ، بزرگان ، زاهدان ، ارجمندان و از یاران وفادار امیر مؤمنان بود . او به روزگار پیامبر خدا اسلام آورده و از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله شمرده شده و به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله نیز رسیده است . پیامبر صلی الله علیه و آله از او به نیکی یاد می کرد و می فرمود : هر کس دوست دارد مردی را ببیند که یکی از اعضایش پیش تر از او به سوی بهشت می رود ، به زید بن صُوحان بنگرد . (1) این سخن والای پیامبر خدا که فضیلتی بزرگ برای زید بود ، در جنگ جَلولاء ، (2) مصداق یافت . زید ، زبانی حقگو و افشاگر داشت . چنین بود که عثمان ، وجودش را در مدینه برنتابید و او را به شام ، تبعید کرد و چون انقلابیانْ حرکت اعتراض آمیز خود (علیه عثمان) را در مدینه شکل دادند ، زید بدانها پیوست . او در جنگ جمل ، شرکت کرد و خود از شهادتش خبر داد . عایشه با نامه ای از وی دعوت کرد که به یاری اش برخیزد . او چون نامه را خواند ، هوشمندانه و زیبا گفت : تو را به چیزی فرمان داده اند و ما را به چیزی دیگر ؛ امّا تو به کار ما پرداخته ای و به ما فرمان می دهی که به کار تو بپردازیم . به تو فرمانِ در خانه نشستن داده شده و به ما فرمانِ جنگیدن تا رفع فتنه . والسلام! زید در دفاع از علی علیه السلام زبانی گویا و در حراست از آن بزرگوار ، گامی استوار داشت . علی علیه السلام چون بر بالینش نشست ، فرمود : خدا تو را رحمت کند! همانا تو کم هزینه و بسیار یاری رسان بودی .

.

1- .در الطبقات الکبری : ج 6 ص 123 آمده است : «دستش در راه خدا قطع می شود . سپس خداوند ، بقیه پیکرش را به بخش اوّلش ملحق می کند» .
2- .جَلَولا ، یکی از آوردگاه های مسلمانان و ایرانیان در سال شانزدهم هجری است . این ناحیه در هفت فرسخی خانقین و در مسیر راه قدیمی بغداد به خراسان بوده است (ر . ک : معجم البلدان : ج 2 ص 156) .

ص: 244

. .


ص: 245

. .


ص: 246

تاریخ دمشق عن أبی سلیمان :لَمّا وَرَدَ عَلَینا سَلمانُ الفارِسِیُّ أتَیناهُ نَستَقرِئُهُ القُرآنَ ، فَقالَ : إنَّ القُرآنَ عَرَبِیٌّ فَاستَقرِئوهُ رَجُلاً عَرَبِیّا . وکانَ یُقرِئُنا زَیدُ بنُ صوحانَ ، ویَأخُذُ عَلَیهِ سَلمانُ ، فَإِذا أخطَأَ رَدَّ عَلَیهِ سَلمانُ . (1)

تاریخ دمشق عن أبی قدامه :کانَ سَلمانُ عَلَینا بِالمَدائِنِ ، وهُوَ أمیرُنا ، فَقالَ : إنّا اُمِرنا أن لا نَؤُمَّکُم ، تَقَدَّم یا زَیدُ . فَکانَ زَیدُ بنُ صوحانَ یَؤُمُّنا ویَخطُبُنا . (2)

الطبقات الکبری عن مِلْحان بن ثروان :إنَّ سَلمانَ کانَ یَقولُ لِزَیدِ بنِ صوحانَ یَومَ الجُمُعَهِ : قُم فَذَکِّر قَومَکَ . (3)

تاریخ بغداد عن حمید بن هلال :کانَ زَیدُ بنُ صوحانَ یَقومُ اللَّیلَ ویَصومُ النَّهارَ ، وإذا کانَت لَیلَهُ الجُمُعَهِ أحیاها ، فإن کانَ لَیَکرَهُها إذا جاءَتِ مِمّا کانَ یَلقی فیها ، فَبَلَغَ سلمانَ ما کانَ یَصنَعُ ، فَأَتاهُ فَقالَ : أینَ زَیدٌ ؟ قالَتِ امرَأَتُهُ : لَیسَ ها هُنا ، قالَ : فَإِنّی اُقسِمُ عَلَیکِ لَمَّا صَنَعتِ طَعاما ، ولَبِستِ مَحاسِنَ ثِیابِکِ ، ثُمَّ بَعَثتِ إلی زَیدٍ . قالَ : فَجاءَ زَیدٌ ، فَقُرِّبَ الطَّعامُ ، فَقالَ سَلمانُ : کُل یا زُیَیدُ ، قالَ : إنّی صائِمٌ ، قالَ : کُل یازُیَیدُ لا یَنقُصُ أو تُنقِص دینکَ ، إنَّ شَرَّ السَّیرِ الحَقحَقَهُ (4) ، إنَّ لِعَینِکَ عَلَیکَ حَقّا ، وإنَّ لِبَدَنِکَ عَلَیکَ حَقّا ، وإنَّ لِزَوجَتِکَ عَلَیکَ حَقّا ، کُل یا زُیَیدُ . فَأَکَلَ وتَرَکَ ما کانَ یَصنَعُ . (5)

.

1- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 439 .
2- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 439 وراجع الطبقات الکبری : ج 6 ص 124 .
3- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 124 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 440 .
4- .الحقحقه : شدّه السیر ، وشرّ السیر . الحقحقه هو إشاره إلی الرفق فی العباده ، یعنی علیک بالقصد فی العباده ولا تحمل علی نفسک فتسأم (لسان العرب : ج 10 ص 57 «حقق») .
5- .تاریخ بغداد : ج 8 ص 439 الرقم 4549 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 440 .

ص: 247

تاریخ دمشق به نقل از ابوسلیمان : چون سلمان فارسی بر ما وارد شد ، نزدش رفتیم تا برای [آموختنِ ]ما ، قرآن بخواند . سلمان گفت : قرآن ، [ به زبان ]عربی است . از مردی عرب بخواهید که آن را برایتان بخواند . پس زید بن صُوحان برای ما قرائت می کرد و سلمان ، گوش می داد و اگر او جایی خطا می کرد ، تذکّر می داد .

تاریخ دمشق به نقل از ابوقُدامه : سلمان در مدائن بر ما حکومت داشت و با آن که امیر ما بود ، گفت : ما فرمان داریم که پیشنماز شما نشویم . ای زید! جلو بِایست . زید بن صُوحان ، پیشنماز ما شد و برایمان سخنرانی می کرد .

الطبقات الکبری به نقل از مِلْحان بن ثروان : سلمان در روز جمعه به زید بن صُوحان می گفت : برخیز و به قومت تذکّر بده .

تاریخ بغداد به نقل از حُمَید بن هلال : زید بن صوحان ، شب را به عبادت برمی خاست و روز را روزه می گرفت و شب جمعه را اِحیا می داشت و این بر همسرش گران می آمد . خبر این کارها به سلمان رسید و آمد و از زید ، جویا شد . همسرش گفت : این جا نیست . سلمان گفت : تو را سوگند می دهم که خوراکی آماده سازی و بهترین لباس هایت را بپوشی و سپس به دنبال زید بفرستی . پس زید آمد و سلمان ، خوراک را پیش کشید و گفت : ای زید عزیز! بخور . زید گفت : من روزه دارم . گفت : ای زید عزیز! بخور . از دینت نمی کاهد (یا مکاه) . بدترین شیوه رفتن ، تند رفتن است . چشمت بر تو حقّی دارد ، بدنت بر تو حقّی دارد و همسرت نیز بر تو حقّی دارد . بخور ، ای زید عزیز! پس زید خورد و شیوه پیشینش را رها کرد .

.


ص: 248

الطبقات الکبری عن ابن أبی الهذیل :دَعا عُمَرُ بنُ الخَطّابِ زَیدَ بنَ صوحانَ فَضَفَنَهُ (1) عَلی الرَّحلِ کَما تَضفِنونَ اُمَراءَکُم ، ثُمَّ التَفَتَ إلَی النّاسِ فَقالَ : اِصنَعوا هذا بِزَیدٍ وأصحابِ زَیدٍ . (2)

الطبقات الکبری عن عبد اللّه بن أبی الهذیل :إنَّ وَفدَ أهلِ الکوفَهِ قَدِموا عَلی عُمَرَ وفیهِم زَیدُ بنُ صوحانَ ... وجَعَلَ عُمَرُ یَرحَلُ لِزَیدٍ ، وقالَ : یا أهلَ الکوفَهِ ، هکَذا فَاصنَعوا بِزَیدٍ وإلّا عَذَّبتُکُم . (3)

الطبقات الکبری عن إبراهیم :کانَ زَیدُ بنُ صوحانَ یُحَدِّثُ ، فَقالَ أعرابِیٌّ : إنَّ حَدیثَکَ لَیُعجِبُنی ، وإنَّ یَدَکَ لَتُریبُنی . فَقالَ : أ وَ ما تَراهَا الشِّمالَ ؟ فَقالَ : وَاللّهِ ما أدرِی الیمینَ یَقطَعونَ أمِ الشِّمالَ ! فَقالَ زَیدٌ : صَدَقَ اللّهُ «الْأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَ نِفَاقًا وَ أَجْدَرُ أَلَا یَعْلَمُواْ حُدُودَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ» (4) . (5)

.

1- .الضفن : ضفن الشیء علی ناقته : حمل إیّاه علیها (تاج العروس : ج 18 ص 347 «ضفن») .
2- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 124 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 527 الرقم 133 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 438 .
3- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 124 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 526 الرقم 133 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 438 ولیس فیه «وإلّا عذّبتکم» .
4- .التوبه : 97 .
5- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 123 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 526 الرقم 133 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 437 ، البرصان والعرجان : ص 400 نحوه .

ص: 249

الطبقات الکبری به نقل از ابن ابی هُذَیل : عمر بن خطّاب ، زید بن صوحان را فراخواند و خود او را سوار مَرکب کرد همان گونه که شما با امیران خود ، رفتار می کنید . سپس به مردم رو کرد و گفت : با زید و یارانش این گونه رفتار کنید .

الطبقات الکبری به نقل از عبد اللّه بن ابی هُذَیل : نمایندگان اهالی کوفه که زید بن صوحان نیز در میان آنها بود ، بر عمر وارد شدند ... و عمر ، خود ، زید را بر مَرکبْ سوار کرد و گفت : ای اهالی کوفه! با زید ، چنین رفتار کنید ؛ وگرنه شما را عقوبت می کنم .

الطبقات الکبری به نقل از ابراهیم : زید بن صوحان ، سخن می گفت . عربی بادیه نشین به او گفت : از سخنت خوشم می آید ؛ ولی [ بریده بودنِ ]دستت مرا به تردید می اندازد . (1) زید گفت : مگر نمی بینی که دست چپ است . عرب گفت : به خدا ، نمی دانم که دست راست را [ در حدّ دزدی ]قطع می کنند یا دست چپ را! زید گفت : خداوند ، راست گفت که : «اعراب بادیه نشین در کفر و نفاق ، سخت ترند و به ندانستن حدود الهی که بر پیامبرش نازل کرده ، سزاوارترند» .

.

1- .دست چپ زید بن صوحان در نبرد جلولاء ، قطع شده بود و عرب بیابانی ، بریدن دست زید را به خاطر دزدی می پنداشته و یا قصد طعنه زدن داشته است . (م)

ص: 250

البرصان والعرجان :زَیدُ بنُ صوحانَ العَبدِیُّ ، الخَطیبُ الفارِسُ القائِدُ ، وفِی الحَدیثِ المَرفوعِ : « یَسبِقُهُ عُضوٌ مِنهُ إلَی الجَنَّهِ » . وزَیدٌ هُوَ الَّذی قالَ لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رَحمَهُ اللّهِ عَلَیهِما : إنّی مَقتولٌ غَدا . قالَ : وَلِمَ ؟ قالَ : رَأَیتُ یَدی فِی المَنامِ حَتّی نَزَلتَ مِنَ السَّماءِ ، فَاستَشَلَّت یَدی . فَلَمّا قَتَلَهُ عُمَیرُ بنُ یَثرِبِیّ مُبارَزَهً ، ومَرَّ بِهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ وهُوَ مَقتولٌ فَوَقَفَ [ وقالَ ] : أمَا وَاللّهِ ما عَلِمُتکَ إلّا حاضِرَ المَعونَهِ ، خَفیفَ المَؤونَهِ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام :لَمّا صُرِعَ زَیدُ بنُ صوحانَ رَحمَهُ اللّهِ عَلَیهِ یَومَ الجَمَلِ جاءَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام حَتّی جَلَسَ عِندَ رَأسِهِ ، فَقالَ : یَرحَمُکَ اللّهُ یا زَیدُ ، قَد کُنتَ خَفیفَ المَؤونَهِ عَظیمَ المَعونَهِ . قالَ : فَرَفَعَ زَیدٌ رأسَهُ إلَیهِ وقالَ : وأنتَ فَجَزاکَ اللّهُ خَیرا یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَوَاللّهِ ما عَلِمتُکَ إلّا بِاللّهِ عَلیما ، وفی اُمِّ الکِتابِ عَلِیّا حَکیما ، وأنَّ اللّهَ فی صَدرِکَ لَعَظیمٌ ، وَاللّهِ ما قاتَلتُ مَعَکَ عَلی جَهالَهٍ ، ولکِنّی سَمِعتُ اُمَّ سَلَمَهَ زَوجَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَقولُ : سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ ، اَللّهُمَّ والِ مَن والاهُ ، وعادِ مَن عاداهُ ، وَانصُر مَن نَصَرَهُ ، وَاخذُل مَن خَذَلَهُ . وکَرِهتُ وَاللّهِ أن أخذُلَکَ فَیَخذُلَنِی اللّهُ . (2)

.

1- .البرصان والعرجان : ص 399 ، المعارف لابن قتیبه : ص 402 نحوه ولیس فیه ذیله من «ومرّ به علیّ ...» .
2- .رجال الکشّی : ج 1 ص 284 الرقم 119 ، الاختصاص : ص 79 کلاهما عن عبد اللّه بن سنان .

ص: 251

البَرصان والعَرجان :زید بن صوحان عبدی ، سخنور و شه سوار و فرمانده بود و در حدیثی [ نبوی ]با ذکر سلسله راویان آمده است که : «یکی از اعضایش پیش تر به سوی بهشت می رود» . و زید ، همان کسی است که به علی بن ابی طالب که رحمت خدا بر هر دو باد گفت : من فردا کشته می شوم . گفت : «چرا؟» . گفت : در خواب دیدم که دستم از آسمان فرود آمد . پس دستم مرا فرا می خوانَد . پس چون عمیر بن یثربی ، در نبرد تن به تن ، زید را از پای درآورد ، علی بن ابی طالب علیه السلام در عبور از کنار کشتگان [ جنگ جمل ]بر سرِ جنازه او ایستاد و فرمود : «هان! به خدا سوگند ، من تو را جز این گونه نمی شناسم : یاری ات همیشگی و هزینه ات [ برای من ]اندک بود» .

امام صادق علیه السلام :چون در جنگ جمل ، زید بن صوحان که رحمت خدا بر او باد بر زمین افتاد ، امیر مؤمنان آمد و بالای سرش نشست و فرمود : «ای زید! خدا تو را بیامرزد ، که کم هزینه و بسیار یاری رسان بودی!» . پس زید ، سرش را به سوی او بلند کرد و گفت : و خدا به تو نیز ای امیر مؤمنان جزای خیر بدهد که به خدا سوگند تو را جز این گونه نمی شناسم که خداشناس و در لوح محفوظ ، بزرگ و حکیم هستی و خدا در دلت بزرگ است . به خدا سوگند ، از سرِ جهالت ، همراه تو نجنگیدم ؛ بلکه از اُمّ سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت : شنیدم پیامبر خدا فرمود : «هرکه من مولای اویم ، پس علی مولای اوست . بار خدایا! دوستدارش را دوست بدار و دشمنش را دشمن بدار و یاورش را یاوری کن و وا گذارنده اش را وا گذار» و به خدا سوگند ، ناپسند داشتم که تو را وا گذارم و خدا هم مرا وا نهد .

.


ص: 252

41سَعدُ بنُ مَسعودٍ الثَّقَفِیُّسعد بن مسعود الثقفی عمّ المختار بن أبی عبید ، من أصحاب الإمام أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام الأوفیاء . وقیل : من أصحاب رسول اللّه (1) . ذکرت بعض المصادر أ نّه اصطدم یوما بعمّار بن یاسر الَّذی کان والیا علی الکوفه من قبل عمر (2) . ولّاه (3) الإمام علیه السلام فی البدایه علی منطقه الزوابی (4) ، وعندما تحرّک الإمام علیه السلام تلقاء صفّین ، ولّاه علی المدائن (5) . (6) أثنی علیه الإمام علیه السلام فی رساله له ، وذکره بالتقوی والنّجابه ، ودعا له (7) . لمّا جُرح الإمام الحسن علیه السلام فی ساباط (8) وناله سوء من أصحابه ، التجأ إلی سعد بن مسعود (9) . کان المختار بن أبی عبید الثقفیّ ابن أخیه (10) الَّذی استخلفه الإمام علیه السلام علی المدائن (11) . ویُنسَب إلیه أیضا المحدِّث والمؤرّخ الشیعی الکبیر إبراهیم الثقفی الکوفی . (12)

.

1- .الاستیعاب : ج 2 ص 167 الرقم 961 ، الإصابه : ج 3 ص 70 الرقم 3210 .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 163 و 164 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 198 .
3- .الأخبار الطوال : ص 153 .
4- .زوابی جمع زاب . وهی الزاب الأعلی بین الموصل وأربل ، والزاب الأسفل ما بین شهرزور وأذربیجان ، وبین الزاب الأعلی والأسفل ، مسیره یومین أو ثلاثه (معجم البلدان : ج 3 ص 123) .
5- .المدائن : أصل تسمیتها هی : المدائن السبعه ، وکانت مقرّ ملوک الفُرس . وهی تقع علی نهر دجله من شرقیّها تحت بغداد علی مرحله منها . وفیها إیوان کسری . فُتحت هذه المدینه فی (14 ه . ق) علی ید المسلمین (راجع تقویم البلدان : ص 302) .
6- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 565 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 362 .
7- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 387 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 201 .
8- .ساباط: موضع فی العراق معروف، قرب المدائن، وبهرسیر یُعرف بساباط کسری (راجع معجم البلدان : ج 3 ص 166) .
9- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 159 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 445 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 14 ، شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 27 ؛ الفهرست للطوسی : ص 36 الرقم 7 وراجع الأخبار الطوال : ص 217 وتاریخ الإسلام للذهبی : ج 4 ص 6 .
10- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 163 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 198 .
11- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 76 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 399 .
12- .الفهرست للطوسی : ص 36 الرقم 7 .

ص: 253



41 . سعد بن مسعود ثقفی

41سعد بن مسعود ثقفیسعد بن مسعود ثَقَفی ، عموی مختار بن ابی عُبَید ، از یاران هوشمند و وفادار علی علیه السلام است و گفته شده از یاران پیامبر خدا نیز بوده است . برخی منابع از درگیری او با عمّار بن یاسر که در زمان عمر ، فرماندار کوفه بود خبر داده اند . امام علی علیه السلام در آغاز ، او را بر نواحی «زاب» (1) گمارد . علی علیه السلام به هنگام حرکت به سوی صِفّین ، یزید بن قیس اَرحَبی را که فرماندار مدائن بود همراه خود برد و سعد بن مسعود را بر مدائن (2) گماشت و او تا روزگار امامت امام حسن علیه السلام در این سِمت ، باقی بود . علی علیه السلام در نامه ای او را به خاطر تقوا پیشگی و نجابتش ستوده و برایش دعا کرده است . هنگامی که امام حسن علیه السلام در ساباط ، زخمی شد و یارانش بدو آسیب رساندند ، به سعد بن مسعود ، پناه برد . مختار بن ابی عبید ثقفی ، برادرزاده و جانشین او در مدائن بوده است . نسب محدّث و مورِّخ بزرگ شیعی ، ابراهیم ثَقَفی کوفی نیز بدو می رسد .

.

1- .در عراق، دو منطقه به نام «زاب» وجود دارد: زاب بالا وزاب پایین . زاب بالا ، میان موصل و اربیل و زاب پایین، میان شهرزور و آذربایجان است. میان این دو زاب، دو یا سه روز راه است (معجم البلدان: ج 3 ص 123) .
2- .مدائن ، پایتخت پادشاهان ساسانی بود که در شرق رود دجله و به فاصله یک روز راه از جنوب بغداد قرار دارد و ایوان کسرا در این شهر است. مدائن در سال چهاردهم هجری به دست مسلمانان فتح شد (ر .ک : تقویم البلدان : ص 302) .

ص: 254

الفهرست للطوسی :سَعدُ بنُ مَسعودٍ أخو أبی عُبَیدِ بنِ مَسعودٍ ، عَمُّ المُختارِ ، وَلّاهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی المَدائِنِ ، وهُوَ الَّذی لَجَأَ إلَیهِ الحَسَنُ علیه السلام یَومَ ساباطَ . (1)

تاریخ الیعقوبی :کَتَبَ [ عَلِیٌّ علیه السلام ] إلی سَعدِ بنِ مَسعودٍ عَمِّ المُختارِ بنِ أبی عُبَیدٍ ، وهُوَ عَلَی المَدائِنِ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّکَ قَد أدَّیتَ خَراجَکَ ، وأطعتَ رَبَّکَ ، وأرضَیتَ إمامَکَ ، فِعلَ المُبِرِّ التَّقِیِّ النَّجیبِ ، فَغَفَرَ اللّهُ ذَنبَکَ ، وتَقَبَّلَ سَعیَکَ ، وحَسَّنَ مَآبَکَ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ إلی سَعدِ بنِ مَسعودٍ الثَّقَفِیِّ عامِلِهِ عَلَی المَدائِنِ وجوخا (3) : أمّا بَعدُ ، فَقَد وفَّرتَ عَلَی المُسلِمینَ فَیأَهُم ، وأطَعتَ رَبَّکَ ، ونَصَحتَ إمامَکَ ، فِعلَ المُتَنَزِّهِ العَفیفِ ، فَقَد حَمِدتُ أمرَکَ ، ورَضیتُ هَدیَکَ ، وأبَبتَ (4) رُشدَکَ ، غَفَرَ اللّهُ لَکَ ، وَالسَّلامُ . (5)

.

1- .الفهرست للطوسی : ص 36 الرقم 7 وراجع التاریخ الکبیر : ج 4 ص 50 الرقم 1925 وتاریخ الطبری : ج 5 ص 159 والفتوح : ج 4 ص 288 وشرح نهج البلاغه : ج 16 ص 27 .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 201 .
3- .جُوخا : اسم نهر علیه کوره واسعه فی سواد بغداد ، وهو بین خانقین وخوزستان (معجم البلدان : ج 2 ص 179) .
4- .أبت إبابته : استقامت طریقته (القاموس المحیط : ج 1 ص 35 «أبب») .
5- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 387 ؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 323 وفیه «اُوتیت» بدل «أببت» .

ص: 255

الفهرست ، طوسی :سعد بن مسعود ، برادر ابو عبید بن مسعود و عموی مختار بود . علی علیه السلام او را بر مدائن گمارد و او همان کسی است که [ امام ]حسن علیه السلام پس از ماجرای [ زخمی شدن در] جنگ ساباط به او پناه برد .

تاریخ الیعقوبی :[ علی علیه السلام ] به سعد بن مسعود ، عموی مختار بن ابی عبید که حاکم مدائن بود چنین نوشت : «امّا بعد ؛ تو به شیوه نیکوکاران با تقوا و نجیب ، مالیاتت را به ما رساندی و از پروردگارت اطاعت کردی و پیشوایت را خشنود ساختی . پس خداوند از گناهت درگذرد و کوششت را بپذیرد و آخرتت را نیکو سازد!» .

امام علی علیه السلام در نامه اش به سعد بن مسعود ثقفی ، کارگزارش در مدائن و جُوخا (1) : امّا بعد ؛ بر بیت المال مسلمانان افزودی و از پروردگارت اطاعت نمودی و برای پیشوایت خیرخواهی کردی ؛ کاری که وارستگان خویشتندار می کنند . پس کارت را می ستایم و روشت را می پسندم و راهت را درست می دانم . خداوند تو را بیامرزد ! والسلام!

.

1- .جُوخا ، نام رود و منطقه ای میان خانقین و خوزستان است که بخش وسیعی از دشت بغداد را آبیاری می کند (معجم البلدان : ج 2 ص 179) .

ص: 256

42سَعِیدُ بنُ قَیسٍ الهَمدانِیُّکان مقاتلاً شجاعا وبطلاً ، شهد الجمل (1) ، وصفّین (2) . جعله الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام أمیرا علی همدان فی الجمل (3) وصفّین (4) . وفی سیاق خطبه بلیغه خطبها فی جماعه من أصحابه ، کشف حقیقه الجیشین جیّدا وأظهر انقیاده التامّ للإمام علیه السلام (5) ، ودلّ علی عظمه جیش الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام الَّذی کان فیه ثُلّه من البدریّین . ثمّ بیّن منزله الإمام الرفیعه بکلام رائع ، وفضحَ معاویه وأخزاه مشیرا إلی السابقه السیّئه له ولأسلافه (6) . وقد أصحر بطاعته المطلقه للإمام علیه السلام بعبارات حماسیّه فی مواطن کثیره . وکان الإمام علیه السلام یُثنی علی ذلک الرجل الزاهد المقاتل . ومن ثنائه علیه قال : یَقودُهمُ حامی الحقیقه ماجدٌ سعیدُ بن قیسٍ ، والکریمُ محامِ (7) أشخصه الإمام علیه السلام إلی الأنبار 8 بعد معرکه صفّین لصدّ الغارات الَّتی کان یشنّها سفیان بن عوف (8) . وثبت سعید علی صراط الحقّ بعد أمیر المؤمنین علیه السلام ، فکان من أصحاب الإمام الحسن علیه السلام ، وبعثه الإمام الحسن علیه السلام لیخلف قیس بن سعد فی قیاده الحرب ضدّ معاویه (9) . مدحه أبو عمرو الکشّی بقوله : من التابعین الکبار ورؤسائهم وزهّادهم (10) . توفّی سعید بن قیس حوالی سنه 41 ه . (11)

.

1- .الجمل : ص 319 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 144 .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 574 ، الفتوح : ج 3 ص 31 .
3- .الجمل : ص 319 .
4- .وقعه صفّین : ص 205 ؛ تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 147 ، الفتوح : ج 3 ص 31 .
5- .وقعه صفّین : ص 236 و ص 437 ، الغارات : ج 2 ص 481 و ص 637 ، الأمالی للطوسی : ص 174 ح 293 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 79 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 402 ، الفتوح : ج 3 ص 31 .
6- .وقعه صفّین : ص 236 و 237 .
7- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 172 ، الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 572 الرقم 432 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 497 وفیهما «منهم» بدل «ماجد» .
8- .الغارات : ج 2 ص 470 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 196 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 134 ، شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 88 .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 40 ، مقاتل الطالبیّین : ص 71 .
10- .رجال الکشّی : ج 1 ص 286 الرقم 124 .
11- .تنقیح المقال : ج 2 ص 29 الرقم 4860 .

ص: 257